Auteur: PeterVoerman

‘Us Ferlosser’

Maar Multatuli was niet de enige die Derk inspireerde. In 1879 leerde hij de eerder genoemde Ferdinand Domela Nieuwenhuis kennen, voorman van de Sociaal-Democratische Bond, de eerste socialistische partij van ons land. Dat jaar was een keerpunt in het leven van Domela Nieuwenhuis. Hij richtte samen met een paar geestverwanten het blad ‘Recht voor Allen’ op, waarop de sociëteit in Meeden zich door een handigheidje van Derk had geabonneerd. Het jaar van hun kennismaking was het jaar waarin Domela Nieuwenhuis niet langer predikant wilde zijn. Hij was het bijna tien jaar geweest, begonnen in Harlingen, maar hij kon het niet langer verenigen met al het onrecht dat hij om zich heen zag. Maar het was niet alleen dat. In zijn persoonlijk leven had hij veel verdriet ondervonden, zoals het vroegtijdig overlijden van meerdere echtgenoten. Hij is vier keer getrouwd geweest. Hierdoor kon hij niet langer geloven dat er een God van liefde bestond.

Domela Nieuwenhuis hield niet op met prediken; niet langer over God, maar nu over het geloof in een betere samenleving. In zijn thuisbasis Friesland en in Groningen trok hij van dorp naar dorp en van stad naar stad om zijn geloof te verkondigen. Later breidde hij zijn werkgebied tot de rest van het land uit. Hij was meer spreker dan schrijver, geen wonder met een achtergrond als predikant. Door zijn gloedvolle, inspirerende, verhalen, zijn religieuze achtergrond en zijn markante kop met woeste baard en lange haren, lag een vergelijking met Jezus voor de hand. In Friesland werd hij liefkozend door de arbeiders ‘Us Ferlosser,’ genoemd. Het was een eretitel die later alleen Johan Cruyff nog ten deel viel, maar dat was om een geheel andere reden.

In de loop der tijd radicaliseerde hij steeds verder. In 1887 werd hij zelfs veroordeeld tot een jaar gevangenisstraf, omdat hij zich schuldig had gemaakt aan majesteitschennis. Domela Nieuwenhuis werd anarchist.

Schrijven en lezen

Derk voelde zich zo aangesproken door zijn denkbeelden en charisma dat hij in 1888 in het Noorden campagne voor hem ging voeren. Het leidde tot een innige vriendschap tussen de herenboer en de gesjeesde dominee.

Derk leerde ook andere mensen rond Domela Nieuwenhuis kennen, zoals de journalist Joan Nieuwenhuis, voor zover bekend geen familie van Ferdinand. Joan Nieuwenhuis stond aan de wieg van de Hazewinkel Pers en het Nieuwsblad van het Noorden. Hij, die zichzelf ook tevergeefs kandidaat had gesteld voor de Tweede Kamer, drukte en publiceerde een vurig artikel van Derk met als titel Aan de Nederlandse boerenarbeiders. Dezelfde Nieuwenhuis gaf het Groninger Weekblad uit, een landelijk weekblad met een signatuur die Derk op het lijf geschreven was. Derk ging zelf ook stukken schrijven voor dit blad. Toen het Groninger Weekblad in de schulden raakte, sprong hij bij.

Het moet zo rond 1878 zijn geweest dat Derk Das Kapital van Marx ging lezen. Avond na avond zat hij over dit boek van ruim achthonderd pagina’s gebogen, af en toe stoppend om een aantekening te maken. Naast de vriendschap met Multatuli en Domela Nieuwenhuis heeft dit boek grote invloed op zijn denkbeelden gehad. Met zijn Duitse achtergrond kon hij het boek in de oorspronkelijke taal lezen. Dat hielp hem om de vaak complexe teksten goed te begrijpen. Zijn enthousiasme was zo groot dat hij een toegankelijke samenvatting wilde maken voor de Nederlandse lezers. Na een aantal pogingen gaf hij het op. Het lukt hem niet om de diepgravende theorieën in verkorte vorm duidelijk te maken.

Van scheurtjes tot breuk

Door zijn koppigheid lagen conflicten voortdurend op de loer. Het zou leiden tot een breuk met Domela Nieuwenhuis. Het eerste scheurtje zien we als Derk zich sterk maakt voor de verkiezingscampagne van Joan Nieuwenhuis in Friesland en Groningen. Deze campagne is niet echt een succes. De kroegen en zaaltjes blijven leeg als Nieuwenhuis daar komt spreken. Volgens Domela Nieuwenhuis is dat voor een deel de schuld van Derk. In al zijn wijsheid had hij bedacht om entreegeld te heffen van vijftig cent. Het was bedoeld om verkeerd volk, dat alleen maar geïnteresseerd was in roken en drinken, buiten de deur te houden. Net als Multatuli haatte Derk dat soort bijeenkomsten.

Een paar jaar later, in 1891 leidden de scheurtjes tot een definitieve breuk. In het blad ‘Recht voor Allen’ viel een geloofsgenoot van Domela Nieuwenhuis Derk aan op het feit dat hij grootgrondbezitter was en baas van flink wat landarbeiders. Aan zijn integriteit als socialist werd openlijk getwijfeld. Een rijke herenboer die pleitte voor herverdeling van bezit. Waarom had hij het goede voorbeeld dan niet gegeven? Was hij wel oprecht in zijn standpunten?

Dat hij in 1889 medeoprichter en bestuurslid was geworden van de Nederlandse Bond voor Landnationalisatie telde blijkbaar niet mee. Artikel 1 van het statuut zegt alles: De grond moet eigendom van de staat of de gemeente worden en de huidige eigenaren moeten schadeloos worden gesteld.

Het artikel in ‘Recht voor Allen’ leidde tot giftige ingezonden stukken. Die Mansholt was niet te vertrouwen. Hij zorgde slecht voor zijn medewerkers. Hij betaalde ze te weinig. De ene ingezonden brief werd overtroffen door de andere. De ene beschuldiging stapelde zich op de andere, gevoed door vooroordelen en valse emoties. Het nieuws verspreidde zich zo snel als tegenwoordig nieuws op sociale media zich verspreidt. Arme Derk, het klopte volgens hem van geen kanten, maar herenboer en socialist kon in de ogen van velen niet samengaan. Ferdinand Domela Nieuwenhuis liet hem vallen.

Maar toch. Zat er niet een kern van waarheid in? Voor onderbetaling was geen bewijs, maar vrijgevig en ruimhartig was hij ook niet voor zijn arbeiders. Het was bekend dat zijn broer Jochum zijn medewerkers beter betaalde.

‘Mijn zelfverdediging’

Derk had veel vijanden, onverzettelijk als hij was in zijn opvattingen. Dat speelde ongetwijfeld mee op de achtergrond van deze vuilspuiterij. Hij nam steeds meer afstand van de scherper wordende standpunten van Domela Nieuwenhuis. Het socialisme ontwikkelde zich in een richting waar Derk niet achter kon staan. Hij was een man die, ondanks zijn opvliegende karakter, meer heil zag in overleg en geleidelijke veranderingen. Dat stak hij ook niet onder stoelen of banken.

Hij schreef een artikel met als titel Mijn zelfverdediging waarin hij alle beschuldigingen ontkrachtte met feiten en voorbeelden. Het werd een verklaring, in de vorm van een brochure,  van maar liefst 48 bladzijden. Maar andersgelovigen kun je moeilijk overtuigen. Teleurgesteld moest hij constateren dat het allemaal niet veel uitmaakte. Derk kreeg genoeg van de politieke strijd, het behalen van het eigen gelijk en het gekonkel.

Dit is een fragment uit het boek “Uit Zeeklei Gebakken” over de geschiedenis van de families Mansholt, Louwes, Zijlma en Dijkhuis). Het boek is geschreven door Kees Opmeer en is hier te koop

Ferdinand Domela Nieuwenhuis

Derk Roelfs Mansholt

Verruiming kiesrecht

Vanaf 1848 kende ons land de grondwet van Thorbecke die de macht van de koning vergaand inperkte. Het was de start van onze parlementaire democratie, een belangrijke, eerste stap. Dat neemt niet weg dat het kiesrecht nog steeds erg beperkt was. Je kon alleen stemmen als je man was. Je moest 23 jaar of ouder zijn en je moest een bepaald bedrag aan belasting betalen. In de praktijk kwam het er op neer dat nog geen elf procent van de mannen mocht stemmen. Het was een democratie voor rijke, oudere mannen.

De mogelijkheden om te kiezen en gekozen te worden, werden wat groter door de grondwetsherziening van 1887. De verruiming had vooral betrekking op aanpassing van de kiesdistricten waardoor iets meer mannen stemrecht kregen, veertien procent. Van algemeen kiesrecht was nog geen sprake. Het duurde tot 1917 voordat alle mannen mochten stemmen en tot 1919 voordat ook vrouwen mochten stemmen. Toen pas was het algemeen kiesrecht een feit.

Derk deed in 1888 voor een tweede keer mee aan de verkiezingen. Ditmaal dacht hij meer kans te hebben. Vooraanstaande liberale inwoners van Meeden hadden hem als kandidaat naar voren geschoven. Het streelde zijn eergevoel, maar hij was onvoldoende voorbereid om een succesvolle campagne te kunnen voeren. Bovendien schoot zijn kennis van het kiesstelsel tekort waardoor er veel mis ging. Het liep op niets uit.

Stoot onder de gordel

Derk ondervond al snel dat je een dikke huid moest hebben als je op de barricade klom. Het was een tijd van scherpe tegenstellingen. De heersende elite voelde zich bedreigd door de verruiming van het kiesrecht en nog meer door de opkomst van een nieuwe politieke beweging. Het traditionele Haagse bolwerk kwam onder druk te staan.

Drie dagen voor de verkiezingen van 1888 verschijnt er een artikel in de Haagsche Courant dat de woede wekt van Derk. Hij vindt het een stoot onder de gordel. Na lezing smijt hij de krant woedend op de keukentafel. Aaltje kijkt hem verbaasd aan. Wat nu weer?

De kop luidt: Misbruik van gastvrijheid. In het stuk komt een politieke tegenstander van Derk aan het woord, H. Frima uit Groningen. Dit artikel was eerder verschenen in de Provinciale Groninger Courant.

…Bij wet van 17 juni 1873 is Derk Roelfs Mansholt, geboren in het dorpje Ditzumerhamrich, op zijn verlangen, Nederlander geworden. Sinds dien tijd heeft hij zich beijverd over onzen staatkundigen toestand te pruttelen, dien hij bij voorkeur de naam ‘verrot’ bestempelt. Ik wil hem wel nu in de verste verte niet toevoegen, waarom zijt ge niet in Duitschland gebleven? Wie heeft u geroepen op onze staatkundige instellingen te smalen. Ik ontzeg u daartoe alle recht? Zoo wensch ik hem niet toe te spreken. Maar ik moet hem toch in gemoede vragen: Is dat smalen bij uw kortstondig Nederlanderschap wel betamelijk?…

Derk is van slag. Waar heeft hij dit aan verdiend? Wat bezielt de Haagsche Courant om zo’n flutverhaal uit een provinciaal krantje over te nemen? Hij strijdt al jaren voor de belangen van boeren en arbeiders in Groningen. Nu proberen ze hem weg te zetten als een buitenlander die het waagt kritiek te hebben op de Nederlandse politiek. Zo werkt het dus. Met gebalde vuisten staart hij uit het raam naar de kale akkers. Zijn nagels drukken in het vel van zijn gebalde vuist zonder dat hij de pijn voelt. Het kost Aaltje moeite hem tot bedaren te brengen.

Misschien zijn ze wel bang voor mij en mijn partij, bedenkt hij zich als de ergste woede is gezakt. Hij begrijpt het wel. Zijn standpunten zijn in hun ogen ongehoord radicaal, zoals zijn ideeën voor de invoering voor een progressief belastingstelsel waarin de rijken meer gaan betalen en de laagste inkomens vrijstelling krijgen. ‘Ik moet eerlijk zijn,’ zegt hij tegen Aaltje. ‘Mijn kansen zijn er niet groter op geworden.’

Hij krijgt gelijk. Het artikel was dodelijk. Derk wordt niet gekozen, al deed hij het niet slecht. In zijn kiesdistrict Winschoten haalde hij bijna duizend stemmen waardoor hij de tweede ronde bereikte. Maar daar bleef het bij.

Dit is een fragment uit het boek “Uit Zeeklei Gebakken”, over de familie Mansholt. Boeren met een missie uit het westen van Groningen. Het boek is geschreven door Kees Opmeer en is hier te koop.

Als mijn overgrootmoeder Grietje Louwes rond 1890 Ubbo Mansholt en de rest van de familie Mansholt leert kennen, wenkt een nieuwe perspectief. Het biedt haar een kans om de sombere boerderij met haar autoritaire vader en afwezige moeder te ontvluchten. Ubbo hoort de verhalen van zijn verloofde met toenemende ergernis aan. In een brief aan zijn ouders Derk en Aaltje klinkt de boosheid door over het gedrag van Grietjes vader.

…Ze moesten de boerderij niet meer aanhouden. Als er onweer komt, laat het maar afbranden, dan ben je er af. Griet kan niet van huis langer dan een nacht. Ze heeft acht kalver, die ze moet voeren. ’t Werk en de last komen op Griet neer. De oude heer doet niets meer dan kippen voeren…

Door haar huwelijk met Ubbo krijgt ze volop uitnodigingen om de bij de familie Mansholt zo geliefde muziekavonden bij te wonen. Dat komt goed uit. Grietjes is gek op muziek. Ze kan mooi zingen met haar zuivere sopraan. 

Zo nu en dan geven ze een uitvoering in Ulrum, samen met een koor uit Groningen. Een van deze koorleden is diep onder de indruk van de jonge sopraan. Aan het eind van een uitvoering zingt hij speciaal voor haar een lied: ‘Du bist wie eine Blume’, een lied van Schumann. Volgens Hetty gaf deze gebeurtenis glans aan de jonge jaren van haar moeder.

Ubbo en Grietje verloofden zich in 1894 toen Grietje 27 was. Ze trouwden op dertien mei 1897. Kort daarna gaat Ubbo in Wageningen studeren, op kosten van Grietje die een aardig bedrag van haar grootmoeder heeft geërfd. Na een verblijf van een paar jaar in Dordrecht waar Hetty en haar zus Ada worden geboren, verhuizen ze uiteindelijk naar de stad Groningen, naar de nieuwe villawijk.

‘Himmelhoch jauchzend, zum Tode betrübt’

Grietje leest rond de eeuwwisseling een boek van Claus Heinrich Baas waarin ze haar eigen leed weerspiegeld zag. Daar zijn boeken ook voor, schrijft Hetty later. Vrouwen met ambitie die zich daarin belemmerd voelen, worden in die tijd vaak bestempeld als ‘ontevreden’.

Grietje voelt zich verwant met de vrouwenbeweging. In 1898 is de Nationale Tentoonstelling voor Vrouwenarbeid in Amsterdam. Freule Jeltje de Bosch Kemper schrijft bij die gelegenheid: De vrouw is veelal nog een slavin en slavernij kweekt heersers. Vrouwen en kinderen zijn dan nog onbeschermd tegenover overmatige arbeid en hebben nauwelijks politieke invloed.

De strijd van vrouwen wordt echter wat ondergesneeuwd door de bredere strijd van socialisten voor het Algemeen Kiesrecht. Hetty en Ada krijgen van Grietje te horen hoe ze aan geboortebeperking kunnen doen. Grietje is er, net als in die tijd dr. Aletta Jacobs en de Nieuw Mathusiaanse bond, waar ze zich bij aansluit, van overtuigd dat het hebben van minder kinderen vrouwen betere kansen op ontplooiing biedt. Daarbij was armoedebestrijding, door vermindering van het aantal kinderen, bij de nieuw-malthusianen een belangrijk thema. Door het verspreiden van informatie over voorbehoedmiddelen zouden vooral arbeidersgezinnen leren hun gezin klein te houden en zo zelf hun welvaartsniveau te verhogen. Er werden spreekuren georganiseerd, waar minder vermogende vrouwen terecht konden voor gratis seksueel advies en voor voorbehoedmiddelen. Van de medici die op dit terrein pionierswerk verrichtten zijn Aletta Jacobs, de eerste vrouwelijk arts van Nederland, en Johannes Rutgers, arts en lange tijd secretaris van de Nieuw-Malthusiaanse Bond, het bekendst. Daarnaast was Grietje, net als Wabien, lid van de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht. Het is geen toeval dat eind negentiende eeuw en begin twintigste eeuw zoveel vrouwen uit Groningen zich bezighielden met het versterken van de rechten en de positie van vrouwen. Het noorden stond in deze periode al bekend als een radicale regio met veel vrijdenkers.  De provincie Groningen was welvarend en veel inwoners hadden tijd en middelen om boeken te lezen, naar bijeenkomsten te gaan en goed onderwijs te volgen.

Grietje verzucht in die tijd dat ze zich voelt als Clärchen uit ‘Egmont’ van Goethe, ‘Himmelhoch jauchzend, zum Tode betrübt’. Het blijft lange tijd een gevleugelde uitdrukking in de familie.

Grietje en Ubbo