Categorie: Rahder

Deze oude bijbel kreeg ik van mijn  moeder Jentje Voerman Rahder, die hem weer kreeg van haar oma Jentje Rahder-Thomas. Jentje Thomas (1872-1953) was de dochter van de molenaar van Noordscheschut.

Op het titelblad staat dat de Bijbel alle boeken uit het oude en nieuwe Testament bevat. Alsmede stukken van de Staten Generael van de Verenigde Nederlanden van het Beslyt van de Synode Nationael gehouden te Dordrecht in de jaren 1618 en 1619.

Samengesteld door Jacob en Pieter Keur te Dordrecht en Pieter Rotterdam in compagnie anno 1710. Het is de zogenaamde Statenbijbel die zo heet omdat deze vertaling in de Nederlandse taal werd gefinancierd door de Generale Staten van de nieuwe Republiek der Nederlanden. Door allerlei godsdienstige en politieke discussies stemmen de Staten-Generaal pas in 1626 met dit voorstel in, waarna de vertalers aan de slag gaan. Negen jaar later is de vertaling klaar en in 1637 mag de Statenvertaling of Statenbijbel voor het eerst gedrukt worden. Tussen 1637 en 1657 worden maar liefst een half miljoen exemplaren gedrukt, op een Nederlandse bevolking van twee miljoen mensen.

In de bijbel staat ook de bekende wereldkaart van Maior. Europese zeevaarders en ontdekkingsreizigers brengen vanaf de zestiende eeuw veel onbekende gebieden in kaart. In de welvarende Republiek is er grote vraag naar luxe en gedetailleerde wereldkaarten, zoals vader en zoon Blaeu die maken. De beroemde Atlas Maior uit 1662 is het pronkstuk.

Op de kaftbladen staan aantekeningen van mijn voorouders: als het eerste het huwelijk van Hilligtje Thomas met Jan Pieters Ellen op 12 mei 1866 en daarna zijn geboorten, huwelijken en overlijdensdata van nazaten genoteerd. Op het achterblad staan psalmen vanaf 1713 genoteerd in handschrift.

Mijn ouders hebben ook hun huwelijk genoteerd en mijn doopbewijs bij de Remonstrantse kerk zit er ook in.

Coen Rahder (1812-1872, vervener die vanuit Amsterdam in Nieuweroord ging wonen) was er meer dan ooit van overtuigd dat hij zijn bedrijf moest moderniseren. Hij had ook niet veel keus, want de concurrentie in de turfwinning was groot. Vooral zijn oude partner Andries de Wilde was inmiddels een grote concurrent geworden. Uit een andere hoek ontstond bovendien een nieuwe dreiging. Langzamerhand begon de steenkool aan een opmars. Het was de hoogste tijd om stappen te zetten richting daadwerkelijke vernieuwing van zijn bedrijf.

Voor de nieuwste ontwikkelingen moest je in Frankrijk zijn. Coen was daar al een aantal keren geweest, eerst als wijnhandelaar en later als vervener. Hij had daar inmiddels goede contacten opgebouwd en de Franse taal goed onder de knie gekregen.

Hij besloot om in 1862 met zijn tweede zoon Herbert, 27 jaar, naar Parijs af te reizen. Herbert en hij leken in veel opzichten op elkaar. Misschien dat het daarom later ging botsen. Allebei ongedurige types, leergierig en altijd op zoek naar verandering en avontuur. Bovendien sprak Herbert net als zijn vader toen al een aardig mondje Frans.

Het was zomer toen ze vertrokken. Het was een lange reis vanuit Drenthe. Om te beginnen moesten ze door de vele sluizen met de trekschuit naar Meppel dat in die tijd het Rotterdam van Drenthe werd genoemd. Vandaar stapten ze op een groter schip dat over de Zuiderzee naar Amsterdam voer. Vandaar ging het verder met de trein naar Rotterdam. Het was niet mogelijk om vanuit Rotterdam met de trein verder naar het zuiden te reizen. Eerst moesten ze met de boot het brede Hollands Diep oversteken om daarna via Antwerpen verder met de trein naar Parijs te reizen. Pas toen in 1872 de Moerdijkbrug gereed kwam, werd de reis naar Frankrijk aanzienlijk korter.

Na een vermoeiende reis van enkele dagen kwamen beide heren op het Gard du Nord van de lichtstad Parijs aan. Parijs werd zo genoemd vanwege de overdadige verlichting van de brede lanen en monumentale gebouwen. De lantaarns brandden op gas dat goedkoop kon worden vervaardigd uit turf. Vader en zoon hadden veel interesse in deze vinding, maar hun aandacht ging allereerst uit naar het maken van samengeperste turf en turfcokes die aantrekkelijk waren voor de opkomende industrie. De nieuwe stoommachines en ook stoomtreinen hadden grote behoefte aan brandstof met een hoge verhitting die langdurig brandde. Diepliggend dargveen was hiervoor het meest geschikt. Dat wist Coen als geen ander. Was het zijn vooruitziende blik die ervoor had gezorgd dat hij na de boedelscheiding met Andries de Wilde de beschikking had gekregen over de gebieden met veel dargveen?

Vader en zoon bezochten de veengronden ten noorden van Parijs aan het kanaal de Ourq bij Meaux. Daar werd al gewerkt met stoommachines die het veen snel en efficiënt konden ontginnen. De Fransen beschikten ook al over machines die de turf konden samenpersen waardoor het net als steenkool langer brandde. Coen en Herbert zogen de nieuw verworven informatie als sponsen in zich op.

Dit is een fragment uit het boek: Hoe de Rahders Drenthe veranderden”, het boek is hier te bestellen.

Na de tweede wereldoorlog zakt de verkoop van turf bijna helemaal in. In het jaar 1962, terwijl de kleinzonen door zijn kantoor scharrelen, schrijft Jaap Rahder zoals ieder jaar een verslag voor de commissarissen met daarin de balans van de N.V. Machinale Rahder Turffabriek. “De resultaten in 1960 en 1961 waren zeer slecht”, schrijft Jaap onomwonden. “De weersomstandigheden waren in de eerste 5 maanden zeer gunstig maar toen de turf moest drogen volgde een natte zomer en herfst. We hebben dan ook grote hoeveelheden zeer slechte turf in het veen staan. Gelukkig schijnt het dat deze turf door Purit afgenomen zal worden. De prijs zal slecht zijn. De afzet aan onze oude turfschippers daalt nog steeds. De afzet aan de Coöperatieve Turfstrooiselfabriek was goed. De omzet van turf bedroeg in 1960 81.717,43 gulden. Een deel van de gronden ter grote van 46.73.60 hectare is aangeboden aan de gemeente Schoonebeek. De gemeenteraad heeft de koop goedgekeurd maar het wachten is op toestemming van Gedeputeerde Staten”.

Een ander stuk grond verpacht Jaap aan enkele boeren, die er haver en tarwe op gaan verbouwen. De opbrengsten staan in het jaarverslag. In een kort stukje uit de krant van die dagen wordt Jaap Rahder geciteerd.

“Wij verveners werken voor de toekomst, het tijdstip, dat over twintig of vijfentwintig jaar het veen vergraven is en de dalgrond voor de landbouw in gebruik kan worden genomen. Dan is ons doel bereikt en ontvangen we het loon voor het werk waarmee onze vader begonnen is en dat door de zoon wordt beëindigd”.

In het financiële overzicht is te zien dat er sinds het einde van de oorlog verliezen zijn. Het kan alleen worden gecompenseerd met de verkoop van grond. Jaap weet dat dit een keer ophoudt. Vanaf 1962 krijgt hij ook te maken met een tekort aan arbeidskrachten. De werkers kiezen voor een baan in de nieuwe industrie rond Emmen of gaan aan de slag als boerenknecht. Jaap weet dat zijn dochters het bedrijf niet gaan overnemen. Ze hebben een eigen leven opgebouwd.

Op maandag 31 juli 1961 is de jaarlijkse vergadering van Commissarissen der N.V. Machinale Rahderturffabriek te Nieuw-Amsterdam. De tweede en derde generatie ‘s Jacob en Zeeman zijn nog immer commissaris. Dhr. Zeeman haakt in op een schrijven van directeur Jaap Rahder die stelt dat verkoop van gronden, zoals aan de gemeenten, in feite een voorbode is van liquidatie van het bedrijf. Volgens de directeur zal de vervening van het gebied nog acht tot tien jaar duren. Zeeman stelt voor om nu al tot een langzame beëindiging van de firma over te gaan. ‘s Jacob is het hiermee eens. Zeeman merkt ook op dat de gereserveerde bedragen voor de pensioenen, respectievelijk 2000 en 1000 gulden, van de directeur en zijn vrouw, gezien zijn staat van dienst te laag zijn. Die moeten omhoog. Aldus wordt besloten.

Mijn oma Femmy Uiterwijk heeft in 1917, tijdens haar dagelijkse treinreis naar de kweekschool in Meppel, een leuke knappe jongen ontmoet. Het is Jaap Rahder, de zoon van een vervener uit Noordscheschut. Hij reist ook naar zijn school, de Hogere Burgerschool. De HBS in Meppel is dan net een vijfjarige opleiding geworden en vanwege een groeiend aantal leerlingen breidt de school enorm uit. Jaaps moeder, Jentje Rahder-Thomas, waarschuwt haar zoon voor de relatie. Er is geen kostwinner in het gezin.  Ze is bang dat Jaap de zorg voor het gehele gezin Uiterwijk op zijn schouders krijgt. Zelf is ze ook uit een eenvoudig molenaarsgezin en huishoudster op ‘Huize Blokland’ ingetrouwd in de patriciërs familie van de Rahders. Ze heeft voor haan zoon andere plannen. Jaap weet wat hij wil. De verloving duurt lang maar uiteindelijk overwint de liefde.

Jaap is opgegroeid in een warm gezin met een oudere zus en twee jongere broertjes. Zijn vader is veenbaas zoals zijn klasgenoten spottend zeggen. Jaap deelt die liefde voor het veen en landschap met zijn vader die ‘jonge’ Jan wordt genoemd. Het vertrouwde ouderlijk huis aan de schut heeft een prachtige tuin. Veel van de fruitbomen waren erf al voordat huize Blokland werd gebouwd. Vader heeft naast de serre een kas laten bouwen waar hij planten en groenten in kweekt. Het zorgt voor wat afleiding van Jan Rahder’s dagelijkse zorgen. Het gaat niet goed met de verkoop van turf. Tijdens de eerste wereldoorlog heeft de vervening een laatste grote bloei meegemaakt vanwege de schaarste aan steenkool uit Zuid Nederland en België. De vennoten van de N.V. Machinale Rahder Turffabriek hebben in januari 1910 het kapitaal nog vergroot met de uitgifte van nieuwe aandelen. De oude vennoot Frederik ’s Jacobs is in 1902 gestorven maar zijn zoon F.B. ’s Jacobs blijft aandeelhouder en commissaris. Hij koopt ook nieuwe aandelen net als leden uit de familie Rahder waaronder de zoon van Mies Rahder Dhr. W.P.C. Zeeman. Ook hij is commissaris in de N.V.

Jonge Jan trekt er in deze periode veel op uit. Hij is vaak bij de veenputten en zijn werkers in het veld waar hij in zijn kleine rijtuig met paard naar toe rijdt.  Hij maakt praatjes met de bedieners van de machines en de vrouwen die de turven keren op de droogakkers. En Jan geniet van de bossen in het Kremboong en de jacht op patrijzen. Rondom ‘Huize Blokland’ en het schut is een levendig dorpje ontstaan. Uit een verslag in 1893 van dorpsverenging Noord valt te lezen:

“Als er al een nieuwe pomp  moet komen dan toch op het Noordscheschut. Daar liggen meermalen vele schepen, vooral des zaterdags en zondags, die op doorschutten wachten. Daar is een punt van samenkomst van sjouwerlieden, scheepsjongens en dergelijken. Ook ontmoeten en wachten daar op elkander hele ploegen van werklieden die van verschillende kanten komen en vanaf dat punt zich gezamenlijk naar hun werk begeven. Goed drinkwater zou op die plaats zeker een gewenschte zaak zijn”. En dan zijn er ook de beurtschippers met andere vracht dan turf en de melkvaarders met hun pulleboten die dagelijks twee keer door de sluis moesten. Wanneer die ’s ochtends in de sluis lagen kwam het winkelmeisje van café annex bakkerij en kruidenierswinkel Troost de boodschappenboekjes van de pullenvaarders halen voor de boodschappen die dan ’s middags weer klaar stonden”.  

De firma Rahder kent goede jaren maar sinds de vrede is de handel weer ingestort. Gelukkig hebben veel veenbazen de gedwongen winkelnering afgeschaft. Via die regeling moesten veenarbeiders hun dagelijkse boodschappen, met inhouding van veel loon, bij de winkels van de turffirma’s doen. De Rahders waren er nooit aan begonnen. Oude Jan leed zelf verlies op zijn winkel. De werkers in het veen hadden goed verdient en wat reserves kunnen opbouwen. En nu waren zelfs de vooraarden bonen en aardappels op. Er is honger. De economie van de gemeente Emmen waar twee-derde van de bevolking in het veen werkt stort in. De Burgemeester maakt bekent dat er zo’n 5000 mensen zijn die al drie maanden geen loon meer krijgen. Het gevolg is dat er felle stakingen uitbreken.  Zelfs het leger wordt ingezet om de orde terug te brengen. Onverkoopbare turf wordt in brand gestoken Op 10 april 1921 is er één grote vuurzee van Nieuw Weerdinge tot Emmer compascuum

Zorgen voor Jonge Jan Rahder

In Zuidoost-Drenthe ontstaat een noodsituatie. De overheid organiseert hulpacties en zorgt voor projecten waar werkelozen aan het werk kunnen. De  brandstof turf wordt nu bijna volledig overgenomen door steenkool. Steenkool brand langer, geeft minder as, kost minder en goedkoper te vervoeren. Daar kan de turf niet tegenop. Er komt een steunregeling voor de fabrieksturf. De subsidie is bedoeld als eenmalige maatregel, maar zal tot 1930 verlengd worden. Mede hierdoor krabbelt de handel enigszins op. Jan Rahder is er niet gerust op. Hij rekent erop dat zijn oudste zoon Jaap het bedrijf wil overnemen. Jan is nog maar 20 jaar directeur maar hij vindt zijn werk steeds minder leuk. Er zijn eindeloze briefwisselingen met afnemers maar ook met de Rijksdienst kolendistributie, afdeling turf. De controleurs trekken hem vaak aan zijn jasje. De turf is te nat vervoerd, het schip “de Tweegebroeders” met een lading turf voor Sneek was niet goed geladen. Het kost hem boetes en geeft ergernis. En dan zijn er ook de vakbonden die steeds vaker overleg willen over de loonkosten van zijn arbeiders. Ook de commissarissen van het bedrijf s ‘Jacobs en Zeeman laten hem niet met rust. Ze willen meer rendement en bestoken hem met goedbedoelde ideeën. Jan mist de gesprekken met de werkers en geratel van de machines. Mede door de zorgen en zijn zwakke hart sterft hij in 1924 op 66 jarige leeftijd. Jaap is dan nog maar 24 jaar oud. De familie treurt en laat een groot portret van hem maken dat nog jaren in Blokland boven de schouw zal hangen. Jonge Jan met een grote snor, een kalend hoofd en een vriendelijke glimlach op zijn gezicht.

Op maandag 28 april 1924 is er een extra bijeenkomst van zowel het Bestuur als de Raad van Commissarissen van de Machinale Rahder turf N.V. in hotel ‘Krasnapolsky’ te Amsterdam. Aanwezig zijn de heren F.B. ’s Jacobs als president commissaris, Lodewijk Heil, commissaris, Jacob Rahder en H.C. Rahder, de zoon van Herbert, als secretaris. In de notulen is het sober genoteerd. “De voorzitter merkt op dat dat door het plotseling overlijden van Dhr. J. Rahder jr. directeur van de Rahder machinale turffabriek het op de weg ligt van het bestuur om maatregelen te vinden een geregelde voortgang van het bedrijf van de Vennootschap zoveel mogelijk te verzekeren. De heer Heil deelt mede dat de zoon van Jan Rahder, Dhr. Jacob Rahder te Nieuweroord, die reeds gedurende enige jaren in het bedrijf werkzaam is, vermoedelijk de meest aangewezen persoon is om de directeur te vervangen. De voorzitter stelt voor om met instemming van het bepaalde in art. 14 der statuten betrekking hebbende op de vervanging in der directie, aan Dhr. Jacob Rahder te verzoeken als plaatsvervangend directeur de belangen van de Vennootschap te behartigen. Voor zijn diensten wordt hem een salaris van 1200 gulden per jaar toegewezen. Aldus wordt besloten”. Ook wordt besloten om de toeslag voor de directeur over het afgelopen jaar toe te kennen aan diens weduwe. Het laatste jaar als directeur heeft Jan Rahder jr. een winst gemaakt van f 8.410,11 De commissarissen keren daarvan 7.920,– gulden uit te keren als winstedeling. De rest wordt toegevoegd aan de dividend reserve. Jacob krijgt het zijn eerste jaren een stuk lastiger. De prijs van steenkolen is laag en dat drukt ook de prijs van de turf. Met name in de nieuwe velden in het Barger Oostveld valt de opbrengst tegen. In 1925 blijkt de winst te zijn gedaald naar  f 1.555,23. Jacob wordt in deze vergadering definitief aangesteld als nieuwe directeur en zijn salaris wordt verhoogd naar f 1.600 per jaar.

Jaap is veel met zijn vader op pad geweest in het veen en voelt zich er thuis. Door het huren van veenputten van zijn vader heeft hij al vroeg vak in de vingers gekregen. De huurovereenkomsten zitten in het Rahder archief: “Eenige putten bovenveen ter vergraving gelegen in het Barger Oostveen. Veenplaats 40 een put lang 400 meter breed 5 meter, veenplaats 122 een put lang 620 meter breed 5 meter en hierbij een huis. En zo nog een aantal meer. De overeenkomst stelt verder dat de vervening en afvoer voor 1 november 1922 gereed moeten zijn. Jaap houdt van de uitgestrekte velden die langzaam worden afgegraven. Wijk voor wijk. Elke dag in de buitenlucht. Vanuit Noordscheschut rijdt hij op zijn motor naar de velden rond Emmen. Jaap is de eerste van de familie met een rijbewijs. Men is in Drenthe nog niet gewend aan motoren en automobielen. Op een dag krijgt Jaap een ongeluk omdat hij een aanrijding krijgt met een loslopend varken. Moeder Jentje Rahder-Thomas helpt hem op weg in de bedrijfsvoering. Uit de vele aktes blijkt dat tot haar dood in 1953 ze in feite eigenaar is van het bedrijf. Jaap voelt zich sterk. Hij is verliefd op een leuk meisje dat hij onlangs heeft ontmoet.

In 1928 breken voor Femmy en Jaap gelukkiger tijden aan. Ze trouwen vanuit huize Blokland. De huwelijksacte is getekend door de beide moeders en de twee zusters Gré en Mien. 

Jaap’s start als veenbaas is lastig. Het uitbreken van de wereldcrisis in 1929 betekent een nieuwe klap voor het veenderijbedrijf. De turfproductie zakt diep weg. Bovendien is het hoogveen in de wijde omtrek van Hoogveen afgegraven en moet Jaap veel reizen naar de laatste gebieden waar nog veen kan worden gewonnen, het Amsterdamse veld bij Nieuw-Amsterdam. Opa Coen en vader Jan hebben daar jaren geleden al gronden aangekocht. Het veld is een strook veen van 2.256 hectare, dat zich uitstrekt langs de gehele zuidgrens van de gemeente Emmen, van de grens met Sleen in het westen tot aan de grens met het koninkrijk Hannover in het oosten. Aan de zuidzijde liggen de venen van Schoonebeek. Jaap en Femmy nemen de beslissing om te verhuizen naar Nieuw Amsterdam. Het dorp waar veel veenwerkers en veenbazen wonen. Het is ontstaan rond 1860 toen de Hoogveenschevaart werd doorgetrokken. Ze laten er een huis bouwen aan de vaart, “De Tippe” genaamd. In 1929 verhuizen ze en een jaar daarna wordt hun eerste dochter geboren. Jentje Rahder, vernoemt naar haar oma. Jaap’s broer Jan jr. blijft in Blokland wonen en start er een kwekerij. Hij trouwt met Margot Broekhoff, dochter van de bevlogen huisarts uit Hollandscheveld. Dokter Broekhoff woonde aan een wiek, een zijtak van de vaart, en bezocht zijn patiënten vaak met een punter. Tijdens strenge winters ging hij per slede waar een soort hutje op was geplaatst. Hij werd dan voortgetrokken door een bediende op schaatsen. In Hollandscheveld is een straat vernoemd naar de geliefde huisarts Broekhoff.

Jaap en Femmie krijgen nog twee mooie dochters. Elisabeth (Liesje) en Margaretha (Mieneke). Jaap vraagt zich steeds vaker af of de meisjes het bedrijf willen overnemen en of er nog wel een boterham mee te verdienen valt.

Dit verhaal staat in het boek Hoe de Rahders Drenthe veranderden en het is hier te bestellen

De moeder van mijn over-overgrootmoeder Willemina Rahder van Voorthuyzen (1813 1887) is jonkvrouw Maria Anna de Villeneuve uit Leerdam. De familie is van adel en komt oorspronkelijk uit Frankrijk. Voorouders waren edellieden met hun eigen familiewapens, zoals Jean de Villeneuve uit Masnosque (1642, Frankrijk) en Raymond Gaufried de Castelane (1266-1304), in die tijd bekende edellieden. Moeder Maria overlijdt in 1818, Mien is dan pas 5 jaar oud. Vader Jan van Voorthuyzen hertrouwt en krijgt nog 5 kinderen.

Willemina krijgt gezondheidsproblemen en Coen Rahder ontvlucht in 1843 de stad Amsterdam om met zijn jonge gezin in Baambrugge te gaan wonen. Hij huurt daar de buitenplaats ‘Valck en Heining’ aan het riviertje de Angstel. Zijn schoonouders hebben er aan de noordzijde hun eigen buiten ‘Geinwensch’.  Het stroomgebied van de Utrechtse Vecht, Angstel en Gein is vanaf de 17e en 18e eeuw een ware lustwarande. Langs de rivieren liggen vele tientallen buitenplaatsen die rijke kooplieden uit het Amsterdam van de Gouden eeuw daar hebben gebouwd. Toch blijft Coen zoeken naar een nieuwe uitdaging en een nieuwe toekomst. Dan valt zijn oog op de turfwinning in Drenthe.

Uit: “Hoe de Rahders Drenthe veranderden”

‘Drie boeken om u tegen te zeggen’. Zo noemt juryvoorzitter Jetta Klijnsma de boeken die genomineerd zijn voor de Drentse Historische Prijs 2020.

Klijnsma maakte vanmorgen op Radio Drenthe de drie genomineerden bekend voor de jaarlijkse prijs van de Drentse Historische Vereniging. In willekeurige volgorde zijn het: Faber pallets. Kroniek van een familiebedrijf, door Kees Faber. Hoe de Rahders Drenthe veranderden, door Kees Opmeer en Franse para’s in Drenthe, door Harold de Jong.

“We hebben 19 inzendingen gehad”, vertelt Klijnsma. “Dat zijn prachtige boeken allemaal.” De prijs is niet alleen door schrijvers te winnen, ook projecten maken normaal gesproken kans op de prijs. “Een oploopje of toneelstuk bijvoorbeeld. Dat was allemaal lastig tijdens corona”, legt Klijnsma uit. De kwaliteit was er niet minder om. “Het was echt heel moeilijk om te kiezen.”

Als jullie op het Rahder boek willen stemmen kan dat hier