Geschiedenis van de families Voerman, Rahder en Mansholt.
De gevoeligheid der dingen. Het probleem is niet dat we het niet goed hebben, maar dat we niet weten hoe het beter kan!
Ik kom uit een familie met veel leraressen die in de begin jaren van de 20e eeuw in het net startende Montessori onderwijs werkzaam waren.
Uit die tijd zijn veel school en kinderboeken bewaard gebleven. Vaak in het Nederlands (Meeste Scheepstra) soms in het Engels, Frans of Duits. Ook zijn er boekjes met foto’s die mijn opa Jan Voerman Jr. rond 1910 gebruikte bij het tekenen van de Verkadeplaatjes.
Dit verhaal begint met een uitbarsting in 1815 die de hele wereld enkele jaren in het duister zet. Hoe het eindigt is nog onbekend maar nieuwe tekenen van een toekomstige uitbarsting met wereldwijde gevolgen zijn er volop.
Het was de grootste uitbarsting van een vulkaan die de mens ooit had gezien. Net voor middernacht op de 10e april 1815 werd de top van de ‘Tambora’ op het eiland Soembawa in Nederlands-Indië weggeblazen. De vreselijke uitbarsting, heftiger dan duizenden atoombommen, was tot wel 2.500 kilometer verder in de wijde omtrek te horen. Het eiland kwam op verschillende plaatsen meters uit de zee omhoog en werd bedekt met meters puin en as. Een hele cultuur verdween. 150 kubieke kilometer puin en vulkanische assen kwamen in de atmosfeer terecht, dwars door de ozonlaag, 43 kilometer hoog
Na twee maanden bereikte die vulkanische as Londen. Er waren bloedrode zonsondergangen gevolgd door zware regenbuien die niet meer leken te stoppen. Er viel zoveel regen dat de legers van Napoleon vastliepen in de modder bij Waterloo. Het bleek uit einde van Napoleon, het einde van een tijdperk in Europa.
Het werd erger. Het nieuwe jaar 1816 werd later wereldwijd het jaar zonder zomer genoemd. In de zomer viel er sneeuw in Noord Amerika en in Europa was er vanaf augustus nachtvorst. Veel ingezaaide velden kwamen niet tot bloei. De extreem lage temperaturen zorgden achtereenvolgens voor mislukte oogsten, hongersnood, voedselrellen en plunderingen. In 1820 en 21 volgden in Europa nog uitbarstingen van de Vesuvius.
Na drie jaar met misoogsten werd de gemiddelde prijs voor voedsel bijna 3x zo duur. Hele volksstammen moesten buiten hun vertrouwde omgeving op zoek naar voedsel. Hongersnood en overstromingen veroorzaakten tyfus- en cholera-epidemieën. Het jaar zonder zomer zorgde alleen al in Europa voor de dood van 200.000 mensen. Veel mensen scheepten zich in voor een nieuw begin in Amerika. En in die nieuwe wereld kreeg trokken de nieuw emigranten van de oostkust door naar het onontgonnen westen.
Uit as en chaos ontstaat vaak iets nieuws. Het bestuur kreeg een nieuw gezicht omdat overheden inzagen dat ze een taak hadden om inwoners te ondersteunen. Het is niet toevallig dat in deze periode in Nederland de Koloniën van Weldadigheid ontstonden.
Nieuwe middelen van vervoer zoals de fiets werden bedacht omdat door het aanhoudende tekort aan voedsel veel minder paarden konden worden ingezet. Wetenschappers gingen aan de slag om nieuwe misoogsten te voorkomen en de landbouw te vernieuwen met nieuwe, sterkere gewassen en kunstmest. Er was een grote belangstelling voor studies naar klimaat en vulkanologie. En de rampen waren inspiratie voor nieuwe uitvindingen zoals het reddingsvest en pijnstillers. Zelfs in de wereld van de kunst was er een onverwachte misschien wat duistere bloei. Vanwege het slechte weer zaten de schrijvers van Frankenstein binnen en bedachten de meest vreselijke griezel verhalen. Kunstenaars als de Engelse schilder William Turner schilderden dreigende landschappen met roodzwarte luchten.
De periode, in het eerste kwart van de 19e eeuw, was ook voor mijn voorouders aanleiding om nieuwe stappen te zetten. Aaltje Schraat zakt met haar familie vanuit Duitsland de IJssel af naar waar de rivier in de Zuiderzee stroomt bij het Kampereiland. Alle bezittingen van de familie Schraat, inclusief de beesten en de dienstmeid zaten op het schip. Daar trouwt de levenslustige jonge vrouw met boerenzoon Reinder Voerman. Een paar jaar later krijgen ze weer te maken met een grote watersnood die bijna alle boerderijen wegspoelt.
Op de terpen in Noord Groningen van Zuurdijk en Vierhuizen waren de boerenfamilies Hopma, Zijlma en Dijkhuis druk doende hun voeten en landerijen droog te houden. Grote stukken land werden ingepolderd. En hoewel er nog vaak overstromingen waren werd er veel nieuwe landbouwgrond bijgewonnen zoals in de nieuwe Westpolder waar grote boerderijen werden gebouwd.
Even verderop in Wedde koopt notaris Koning, wiens zaken niet zoveel schade oplopen door het barre weer, de burcht in Wedde. Een steviger woonhuis is niet denkbaar.
En vlak over de grens in de delta van de Dollard krijgt de jonge boerenzoon Ubbo Mansholt langzaam genoeg van de vele overstromingen. Hij zal echter pas 50 jaar later met zijn hele gezin naar hoger gelegen gronden bij Eexta in Groningen vertrekken.
En tot slot de familie Rahder die zich aan het einde van de 18e eeuw vanuit Mülheim an Rhein in Amsterdam zijn beland waar een succesvolle wijnhandel is gestart. Ook de jonge Johan Coenraad Rahder zoekt een nieuwe uitdaging en smeed plannen om een avontuur te beginnen in het woeste hoogveen van het nog lege Drenthe.
In de veelal slecht verlichte en verwarmde huizen was er een groot verlangen naar een nieuwe tijd met meer licht. Maar om succesvol aan het duister te ontsnappen is beweging noodzaak. En de wereld kwam in beweging. Ik zal mijn persoonlijke geschiedenis daarom beschrijven vanaf het jaar zonder zomer waarin mijn 16 voorouders in beweging kwamen. Vanuit de chaos vanuit het eerste kwart van de 19e eeuw naar een nieuwe chaos het huidige 1e kwart van de 21e eeuw. Een tijd waarin ondanks nieuwe vooruitgang en welvaart de mensen meer ontevreden en boos zijn dan ooit. Het is niet dat we het niet goed hebben maar we weten niet meer hoe beter kan!
Wat valt te leren van de vorige zes generaties.
.
Er zijn veel foto’s vanuit mijn familie. De Voermannen maakten foto’s om te gebruiken bij hun schilderijen maar maakten ook veel familie plaatjes. Ik heb dozen vol glasnegatieven en ook wat afdrukken. Er zijn veel foto’s van het Voerman paradijs aan de Gelderse dijk. De kinderen in de tuin met bordjes verse aardbijen. Maar ook foto’s uit Hattem, langs de IJsseloevers en vanuit de bossen in het zuiden.
Van mijn oma Mansholt zijn er vooral schoolfoto’s vanuit Groningen. Keurige meisjes van de lagere school en later de HBS.
Van mijn Rahder familie zijn er nog foto’s van het turfgraven rond de veengebieden rond Hoogeveen. En ook zijn er oude ansichtkaarten van hun woonplaats Noorscheschut.
Voorwoord
De Voerman stamboom met vele voorouders mondt uiteindelijk uit bij mij. Zo’n beetje als op de plaat vroeger in het klaslokaal van Geschiedenis. De evolutieladder met alle stadia van microben, de mammoet, mensaap en dan bovenaan de mens als superieur eindstation. Dat was natuurlijk ook onzin. En mijn voorouders hadden wel wat beters te doen dan in mij uit te monden. Maar wat hield ze bezig?
Laten we eens kijken in de tweede helft van de 19e eeuw, een periode waarin Nederland het onder koning Willem III lastig had. Strenge winters, armoede, aardappelziektes en een tekort aan voedsel. Er was een grote drang om het beter te krijgen. Wat deden mij overgrootouders.
Jan Voerman Sr. had de boerderij van zijn familie in Kampen verlaten en studeerde aan de Antwerpse academie voor schilderkunst bij de beroemde leraar Verlat. Van Gogh zou het daar 2 jaar later maar drie maanden volhouden.
Ericus Verkade had net de strijd met zijn patentolie voor lampen verloren van het gaslicht en richtte toen maar een fabriek voor brood en beschuit op aan de Zaan.
J.C. Rahder kreeg de koning op bezoek. Hij was vanuit de wijnhandel in Amsterdam vertrokken naar Drenthe om er turf te gaan winnen en hadden succes met een mechanische turfmachine op stoom, een uitvinding die hij vanuit Frankrijk naar Drenthe had gebracht.
Derk Roelfs Mansholt, die vanuit Duitsland naar de net drooggelegde Westerpolder aan de nieuwe waddendijk was verhuist, kreeg in zijn grote herenboerderij ‘Thorum’ Domela Nieuwenhuis en Eduard Douwes Dekker op bezoek en sprak met ze over het boeren socialisme.
Hendrik Uiterwijk, coiffeur te Hoogeveen, begint een politieke loopbaan en is voorvechter voor de sociaal zwakkeren die er in het arme Drenthe volop zijn.
Het was een tijd waarin mannen nog de koers bepaalden maar vrouwen zich geleidelijk gingen roeren. De vrouwen van de boeren in het Groninger land hadden al min of meer een gelijkwaardige plek in de familie en het bedrijf maar ook in het onderwijs en de zorg eisten vrouwen hun plek op. Anna Verkade en de Mansholt vrouwen waren voorlopers.
Maar het werd me pas echt duidelijk dat ik slechts een tussenstation was in het hele familiespoornet toen ik een kleindochter kreeg. Mijn eigen kinderen hoorden nog een beetje bij ons eigen gezin, onze halte, maar een kleinkind brengt de stamboom een stap verder. Met een beetje geluk maakt ze de stap naar de 22e eeuw. Als tussenstation wil ik de verhalen van mijn familie ook de 22e eeuw in helpen. Daarom schrijf ik ze op. ‘Ter lering ende vermaak’ zoals mijn vader vaak citeerde. En omdat mijn moeder, als leraar geschiedenis, me heeft geleerd dat de geschiedenis zich herhaalt, zeker voor diegene die de geschiedenis niet kent.
Ik heb allereerst de familie archieven doorzocht. Verzameld in grote hutkoffers met de opschriften U.J. Mansholt, J.C. Rahder en P. Voerman en in verpakkingsblikken van de firma Verkade. Vol met foto’s, dagboeken, rapporten over aardappelrassen, schetsen voor schilderijen en de boekhouding van de BV Rahder turf. Daarna heb ik mijn oudste familieleden, twee tantes van de vorige generatie, bevraagd en het internet doorgeploegd. En bleken zowaar enkele boeken verschenen over mijn voorvaderen.
Mijn fantasie vult de witte vlekken.
Zo ontstaan een verhaal van ‘wolken en aarde’ van dromen en hard werken. De wolken van de schilders Jan Voerman Jr. en Sr. De aarde van de ontgonnen veengebieden in Drenthe en de taaie maar vruchtbare zeeklei in Noord Groningen. Een verhaal over de zorg van een fabriekseigenaar in waxinelichtjes voor zijn personeel en over de opdracht die de herenboeren in de Westerpolder zich stelden: nooit meer ‘honger’. De idealen van de Voerman en Mansholt vrouwen voor vrouwenkiesrecht en beter onderwijs volgens de leer van Maria Montessori. De liefde en aandacht voor de natuur vastgelegd in vele Verkadeplaatjes. Maar ook over eenzaam opgroeien in een aards paradijs en het verdriet bij het verlies van kinderen. Het starten van ondernemingen en de sluiting ervan. Steeds nieuwe generaties met nieuwe dromen. Tot het moment waarop er misschien niets meer te dromen valt.
Kortom, een verhaal over het leven in het Noorden van Nederland.
Geschiedenis van de families Voerman, Rahder en Mansholt. 