Categorie: Voerman

De nieuwe expositie ‘Voerman verwondert’ in het Voerman Stadsmuseum Hattem is vrijdag 6 juni jl. geopend. Een beeld wat de afgelopen tijd al diverse keren in de publiciteit is gekomen is het affiche van deze tentoonstelling. Dit affiche is ontleend aan het schilderij ‘Koeien aan de oever van de IJssel’, een prachtig werk van Jan Voerman senior dat ons museum in bruikleen heeft mogen ontvangen. En dat natuurlijk ook tijdens deze expositie te zien is. Voerman verwondert presenteert diverse werken van Jan Voerman senior die nog niet eerder te zien zijn geweest. De expositie is tot 31 december 2025 te bekijken.

Kijk hier naar een item van RTV Hattem

Hier is te lezen hoe Jan Voerman Sr. en zijn jeugdvriend Bastiaan Tholen vanuit Kampen naar de Akademie der Beeldende kunsten in Amsterdam trokken. Hoe ging het verder met ze?

Opvallend was dat het clubje jaargenoten van mijn overgrootvader zonder uitzondering telgen waren van notabelen en welgestelde families. Ze ontwikkelden zich tot min of meer bekende kunstenaars. Mijn overgrootvader was als eenvoudige boerenzoon in dat opzicht een vreemde eend in de bijt. Zonder zijn afkomst te verloochenen heeft hij veel van zijn vrienden en tijdgenoten als schilder voorbij gestreefd. Dat moet veel voor hem hebben betekend.

Het groepje vrienden en studiegenoten rond mijn overgrootvader stond op de Academie bekend als een ijverige en talentvolle lichting, wat lang niet voor alle studenten gold. Dit blijkt uit de beoordeling van de docenten.

Over Jan Voerman sr.: …Jan, schoonen aanleg en uitmuntende vlijt, steeds vol ijver en helder van geest. Hij kan een sieraad der schilderschool worden… Aanleg en ijver zeer goed, zelden verzuimd… En later: …Schildert zelfstandig op eene loge, met vrij goed vervolg. Aanleg zeer goed, de wil niet altijd…

Over Bas Tholen: …Een buitengewoon vlug jong mensch, in vele zaken goed onderwezen. Hij deed in 1877 examen voor het middelbaar onderwijs te Delft. En ging aan de polytechnische school over voor de architectuur…

Over Piet Meiners: …Van de beste gezindheid, zeer leerzaam en vrij goed ontwikkeld, geeft goede verwachtingen… Schilder- en tekenklassen: aanleg en ijver goed, nooit verzuimd…

Over Anthon van Rappard: …Belooft door zijn aanhoudende ijver en wilskracht goed vooruit te komen. Hij werd aanvankelijk een knap tekenaar… Aanleg en ijver zeer goed, klassen goed bijgewoond…

Over Willem Witsen: …Kwam aanvankelijk voor vier of meermalen lessen per week. Met den cursus 78/79 ging hij over voor alle lessen en onderscheidt zich door ijver en goeden geest… Schildert afzonderlijk met vrij goed gevolg… Schildert loffelijk, is echter onbestemd in zijn streven…

Het deed Jan pijn dat Bas al na een jaar de academie verliet. Hij deed in november 1877 examen voor de acte middelbaar handtekenen, zoals hiervoor al aangegeven, en werd tekenleraar op een school in Gouda. Hij was toen pas 18 jaar. Twee jaar later werd hij tekenleraar in Kampen. Bas ging zijn eigen weg, maar het contact met mijn grootvader bleef in stand.

In 1894 bezocht Bas Tholen nog een expositie van mijn overgrootvader en schrijft hem daarover een brief: Je bent prachtig vooruit gegaan in mijn oogen, de bloemen van den laatsten tijd ook nog zooveel mooier als die van vroeger, zonder toeval en zuiver van teekening en kleur. Ik was met geziene zoo ingenomen, dat ik nog eens naar Tessora was gegaan om je dit te zeggen, tot mijn spijt was je er echter niet.”

Het ging Bas goed. Hij werd een leerling van de ruim 30 jaar oudere schilder Paul Gabriël en raakte met hem bevriend. Regelmatig bezocht hij Paul in de zomer die toen in Brussel woonde. Toen Bas 22 jaar was schilderde hij een portret van zijn leermeester. Dat portret bevindt zich in het Rotterdamse museum Boijmans Van Beuningen. Gabriël kwam ook regelmatig naar Kampen. Samen trokken ze door de omgeving, zoals rond Giethoorn, waar ze landschapsschilderingen maakten. Opvallend vond ik dat Bas een kinderportret schilderde dat in de jaren 50 van de 20^e eeuw op een postzegel van 6 cent werd afgebeeld. Hij trouwde met de 17 jaar oudere Coba Muller en vestigde zich na verloop van tijd in Den Haag waar inmiddels ook Paul Gabriël was gaan wonen.

Na 4 jaar verliet mijn overgrootvader Amsterdam om zich in 1880 in te schrijven voor de gerenommeerde en eeuwenoude Koninklijke Academie voor Schone Kunsten in Antwerpen. 

Schets Jan Voerman Sr. uit de Akademietijd

Rond 1900 draaide in het gezin Voerman alles om kunst. Er werd veel geluisterd naar muziek. Georges Bizet was populair met zijn ‘Jeux d’enfants’.

Lezen was minstens net zo belangrijk in huize Voerman. Anna Voerman-Verkade maakte zich daar sterk voor. Het begon met prentenboeken, vooral Engelse die toen populair waren, met tekeningen van Walter Crave en Coldecott. Op schoot bij Anna vertaalde ze de tekst voor de kinderen ter plekke in het Nederlands. Dat gebeurde zo vaak dat de kinderen de woorden na enige tijd uit het hoofd kenden. Vooral op mijn opa maakten de prentenboeken grote indruk. Ze werden zijn liefste bezit, omdat ze een wereld verbeeldden waarin hij zich gelukkig voelde.

Later kwam er ander, moeilijker, leesvoer bij, zoals de Camera Obscura van Hildebrand, pseudoniem voor Nicolaas Beets. Hoewel de kinderen niet alles begrepen vonden ze het toch prachtig om te lezen. Veel plezier beleefden ze aan allerlei tijdschriften als De Aarde en haar Volken waarvan ze een aantal jaargangen van opa en oma Verkade hadden kregen. Het was een blad met reisverslagen en mooie illustraties waarbij Jan en Tijs heerlijk konden wegdromen.

Een speciale herinnering had Tijs Voerman aan een ander blad dat ze van Mona Rambonnet hadden gekregen, een van de jonge vrouwen die thuis les kwam geven.

…Dan had Mona Rambonnet ons eens een aantal ingebonden jaargangen van ‘Voor ‘t jonge Volkje’ meegebracht, vol prachtige verhalen, die mij zeer boeiden en op mijn gevoel voor romantiek werkten. Een heette er: ‘Vertrouw op God en doe zelf ook wat’, een prachtgeschiedenis vol geheimzinnigheden en echte 19^e eeuwsche romantiek en toch voor jonge kinderen bevattelijk.

Anna las ook mijn grootvader ’s avonds vaak voor. Het waren vooral Franse en Engelse boeken die ze tijdens het voorlezen ook meteen in het Nederlands vertaalde. Op die manier wilde ze hem kennis laten nemen van de nieuwste literatuur. In die tijd werden nieuwe, goede boeken uit het buitenland nog niet meteen in het Nederlands vertaald. Hieruit bleek hoe goed mijn overgrootmoeder deze talen beheerste.

Mijn overgrootvader Voerman Sr. las zelf ook graag, meestal tot 12 uur ’s nachts bij het licht van een olielampje, nieuwsgierig naar de schrijvers waarover hij zoveel had gehoord. En dan om 6 uur weer opstaan om te werken. Hij had een vast ritme en weinig slaap nodig.

Voor Jan jr. had het werk van Jan sr. iets magisch. Dat was wat hij ook wilde. Beelden in je hoofd omzetten naar beelden op papier of schilderdoek; van niets naar iets. Later vertelde mijn opa over die tijd:

…Vader vroeg mij eens: ‘Wil je eens wat zien op ’t atelier?’ Graag natuurlijk. Hij ging weg en vroeg om een kwartier later te komen kijken. Het was theetijd geweest, we dronken meestal de thee om half vier in de huiskamer, die uitzag over de dijk en de uiterwaarden. In de verte lag Zwolle, je zag de ‘Peperbus,’ maar de rivier zag je niet, wel de schepen. In de wei liepen de koeien, vaders koeien, het roodbruine IJssel-slag. Aan het eind van het land was de steenoven. In de lauwwarme lucht hoorde je iets van de wagentjes met de klei ratelen. Soms klonk een stoot op een hoorn van een schip, dat door de brug moest. Tussen de twee hoge 18^e eeuwse ramen stond altijd een prachtig veldboeket. Het was een huis met een sfeer om altijd heimwee naar te houden.

Dan gingen we over het bordesje de trap af naar de tuin, die tweeëneenhalve meter lager lag dan de dijk. Langzaam liepen we over het stenen paadje onder de appelbomen door langs vakken met rozen, met frambozen en bessen en langs het hele pad een smalle rand met zomerbloemen. Dan rechtsaf langs de tuin van de dokter en weer rechtsaf. In een hoek lagen de stallen, de hooiberg, er was een klein atelier voor een leerling en de tuinman woonde er.

Nu weer verder langs de kassen met blauwe druiven, met tomaten, met potten azalea’s en wat er meer overzomeren moest. En aldoor was er de ijle schaduw van de vruchtbomen boven je. Ook de tuin was om nooit te vergeten…

Dit is een fragment uit het boek “Gevangen in een paradijs” door Kees Opmeer. Het boek gaat over de kunstenaars, vader en zoon Jan Voerman en hun banden met de IJssel en Verkade. Het boek is hier nog te koop.

Jeugdboek in de Franse taal rond 1900

Mijn overgrootvader Jan Voerman Sr, de IJsselschilder, was altijd maar bezig met zijn werk. In zijn hoofd was het soms een chaos. Wolkenluchten, bosgezichten, dieren in de wei, hoe kon hij dat op het doek krijgen op een manier die paste bij wat hij voelde? Het was zijn leven als boer dat hem voldoening gaf en het evenwicht terugbracht als het teveel spookte in zijn hoofd. Hij hield van het werk buiten. De zorg voor de koeien en andere beesten, het kweken van groenten en bloemen, zelfs het uitmesten van de stal. De lichamelijke arbeid gaf ontspanning en maakte zijn hoofd leeg.

In 1906 gebeurde er iets waardoor mijn overgrootvader de held werd in de ogen van zijn kinderen. Zijn koeien en die van anderen graasden op een stuk land in de uiterwaarden aan de andere kant van de dijk, vlak voor hun huis. Het was goed grasland met een rijke opbrengst aan hooi waar veel boeren plezier van hadden. Dat stuk land zou verkocht worden.

Het was bekend dat de steenbakkerij een eindje verder langs de IJssel belangstelling had voor de grond. Het zou een ramp zijn voor mijn overgrootvader en de andere gebruikers. Niet alleen moest hij dan een ander stuk weidegrond zien te vinden voor zijn koeien die nu bijna voor zijn deur graasden, maar erger nog: vlak voor zijn huis zouden ratelende machines en transportbanden van de steenoven het land overhoop halen. Voor altijd zou het prachtige uitzicht verloren gaan. Voor mijn overgrootvader was dit een regelrechte bedreiging van het paradijs.

Er werd die dag een veiling gehouden in café Van Piekeren, bekend onder de naam ‘De Zon’. De zaal was afgeladen met boeren en andere belangstellenden. Zou de grond in handen komen van de rijke heren van de steenoven of zouden de boeren hun gezamenlijke grond kunnen behouden? De belangen waren groot.

Er werd flink tegen elkaar op geboden. De eigenaren van de steenoven hadden iemand afgevaardigd die op een gegeven moment het hoogste bod leek te doen. In de zaal viel een stilte. Dat was het dan. Op de gezichten van de boeren viel de verslagenheid af te lezen.

Toen ging achterin de zaal een arm omhoog. Daar zat een kerel met een zwarte cape om zijn schouders en een grote hoed op zijn hoofd. Alle hoofden draaiden zijn kant op. Met een kalm gebaar nam hij zijn sigaar uit de mond. Met zware stem deed hij op het laatste moment een hoger bod, kort en krachtig. De man van de steenoven bleef stil. Hij had geen toestemming om hierover heen te gaan.

De consternatie was groot. Wie was die man precies? Ze kenden hem niet goed. Je zag hem alleen als hij sigaren ging halen, maar hij kwam nooit in het café. Ze wisten dat hij even buiten de Dijkpoort woonde en koeien had die hij liet grazen op het weiland dat geveild werd, maar hij was geen echte boer en geen Hattemer van oorsprong. Wat kon het ze ook schelen? Hij was de eigenaren van de steenoven te slim af geweest. Dat was het enige dat telde.

Mijn oma Hetty Voerman-Mansholt schreef over haar schoonvader:

…Ze hadden weer lang moeten wachten voor Vader (Voerman Sr.) thuis kwam uit de wei, voordat ze konden gaan eten. ’t Was half twee geworden toen hij aan tafel zat en rustig zei: ‘Ik heb land gekocht.’ Een grote opwinding kwam omhoog en rumoer barstte los. ‘Heb je ten Have niets gezegd?’ En ‘Waarom heb je mij dat niet verteld?’ Voerman zei toen heel kalm: ‘Als je zoiets van plan bent moet je het aan niemand, helemaal niemand vertellen’…

Dit is een fragment uit het boek “Gevangen in een Paradijs”, over de kunstschilders vader en zoon Voerman.

Het boek is geschreven door Kees Opmeer en is hier te koop.

Steenfabriek langs de IJssel, Verkadeplaatje van Jan Voerman Jr. voor het album “De IJsel” uit 1916

Het verhaal van de familie Voerman begint met een schilderij. Hoe kan het ook anders? Tijs Voerman, de broer van mijn opa Jan, noemt het in zijn opgeschreven herinneringen een ‘studietje.’ Hij kreeg het van zijn vader Jan Voerman sr. die het had geschilderd toen hij begin 20 was. Dat moet rond 1880 geweest zijn.

Wat je ziet is een kleine boerderij, gelegen op een verhoging in het landschap onder Kampen in de polder Kamperveen. Kamperveen is een laaggelegen en vruchtbaar gebied aan de rand van de Zuiderzee met boerderijen die op een terp stonden. De bevolking bestond voornamelijk uit streng gelovige boerenfamilies met hun dienstmeiden en knechten.

Op deze boerderij heeft de oudst bekende Voerman gewoond. Zijn naam was ook Tijs, geboren rond 1730. Hier liggen mijn wortels.

Tijs kreeg 2 zonen, Peter, de oudste en Reijnder (geboren 1764). Deze Rein Tijssen Voerman, zoals hij werd genoemd, was mijn voorouder van wie Jan Voerman senior en junior rechtstreeks afstammen. Rein liet een grote boerderij bouwen in de onmiddellijke nabijheid van de oude boerderij van zijn vader. Hij trouwde met Aaltje Schraat. Zij was zelf boerendochter en met haar ouders vanuit Duitsland hier terecht gekomen.

Wat we weten is dat Aaltje en haar familie rond 1800 vanuit het Rijnland met een schip naar ons land voeren. Het moet een vreemd gezicht zijn geweest, dat volgeladen schip. Vader, moeder, haar zusje, knechts en dienstmeiden. Alle bezittingen van de familie bevonden zich aan boord; huisraad, werktuigen, paarden, koeien en andere beesten. 

Ze voeren de Rijn af om in de buurt van Doesburg op de IJssel uit te komen. Vandaar gingen ze stroomafwaarts langs oude steden als Zutphen, Deventer en Zwolle om uiteindelijk in Kampen hun bestemming te vinden waar de IJssel uitmondde in de Zuiderzee. Verder konden ze niet.

Hun vertrek was een vlucht. Als welgestelde boer maakte boer Schraat moeilijke tijden mee, nu de Fransen daar onder aanvoering van Napoleon de baas waren. Zijn bezittingen waren niet veilig en hij zag geen toekomst meer in het Rijnland. Wellicht speelde mee dat de Fransen in 1807 een eind maakte aan de Erbuntertänigkeit van de boeren. Het is een vorm van horigheid die stamt uit de Middeleeuwen waarbij kleine boeren economisch en persoonlijk volkomen afhankelijk waren van de grillen van de grootgrondbezitters. Voor de kleine boeren was de maatregel van de Franse bezetters een bevrijding. Voor de rijke boeren zoals de familie Schraat betekende dat een einde aan hun bevoorrechte positie.

In een verre uithoek aan de kust van de Zuiderzee wilde hij een nieuw bestaan opbouwen. Op het Kampereiland kocht hij een hofstede. Waarschijnlijk hoopte hij hier minder last van de Fransen te hebben die weliswaar ons land in 1795 waren binnengevallen, maar toen nog minder zwaar hun stempel op het dagelijks leven drukten.

Rein kreeg verkering met de levenslustige Aaltje. Ze trouwden en kregen twee kinderen, een dochter Hendrikje en een zoon Hendrik die in 1811 is geboren. Enkele jaren later, in 1819, is Aaltje overleden. Op aandringen van Rein nam het dienstmeisje de zorg voor de kinderen op haar schouders.

Hendrik Voerman groeide op tot een sterke, energieke jongen die meehielp op de boerderij van zijn vader. De mensen in deze streek merkten niet veel van de armoede die vooral in de grote steden was ontstaan. Het leven op het platteland kabbelde voort, maar lang zou het niet duren.

In de nacht van 4 op 5 februari 1825 werd het land rond Kampen geteisterd door een enorme watersnoodramp die begon met een zware noordwesterstorm op 2 februari. Het water in de Noordzee werd opgestuwd en zocht een uitweg naar de Zuiderzee. Dijken, zoals die bij Zwartsluis, braken een paar dagen later door, zodat het water ongehinderd naar binnen kon stromen. Op oude kaarten is te zien hoe het water diep het land binnendrong, zelfs tot hoger gelegen gebieden rond Olst en Wijhe aan toe. Honderden mensen verdronken met hun vee en veel meer mensen raakten dakloos. Een enkele boer wist zijn vee te redden door ze naar de Bovenkerk en Buitenkerk van Kampen te drijven, maar in de buitengebieden was er geen redden meer aan. In Kampen is nog geprobeerd dammen op te werpen voor de stadspoorten, maar het water was niet meer te stuiten. Het duurde niet lang of het water stond zelfs tot aan de daken van de oude huizen.

Op zich was het was niet opzienbarend dat in de winter een aantal keren water vanuit de Zuiderzee het Kampereiland en andere laaggelegen polders binnendrong. De dijken en kaden waren niet hoog genoeg om bij een flinke storm het opgezweepte water van de Zuiderzee te weerstaan. De bewoners van het Kampereiland waren dat gewend. De boerderijen waren niet voor niets op verhogingen, ‘belten’, gebouwd. Dat is ook in deze tijd nog goed in het landschap te zien.

Maar de overstroming van 1825 was van een geheel andere orde. Door deze enorme watersnoodramp werd ook de boerderij van Rein weggeslagen. Hij en de rest van zijn gezin wisten zich ternauwernood te redden door hun toevlucht te zoeken in de hooiberg. Door de verhalen van voorouder Tijs zie ik voor me wat er gebeurde. Hendrik, 13 jaar, was ooggetuige. Hij zou dit zijn leven lang niet vergeten. Ze waren zo hoog mogelijk in de hooiberg geklommen. In het flauwe licht van de maan, als een wolk wegtrok, zag Hendrik het water kolken. Zijn vader Rein had zijn zusje tegen zich aangetrokken. Haar schouders maakten schokbewegingen.

De blik van Hendrik ging naar de boerderij waar het water tegen de ramen aangolfde. Boven het loeien van de storm uit hoorde hij opeens geluiden. Het kwam uit de richting van de stal waarvan de deur door de kracht van het water was weggeslagen. Een paard dat hinnikte, het geloei van koeien, het klagelijk gemekker van de geiten. Beesten in doodsnood. Ze konden geen kant op. Hendrik kon het niet aanhoren. In een opwelling probeerde hij naar beneden te klimmen, maar zijn vader hield hem met een gestrekte arm tegen. Hendrik zou geen kans maken.

Er bewoog iets in het water, vlak voor de stal. Het kwam dichterbij. Nu zag Hendrik de grote angstogen van de merrie die wanhopig in de richting van de hooiberg zwom. Een touw dreef op het water achter haar aan. Ze heeft zich kunnen losrukken, dacht Hendrik. Eindelijk bereikte het dier de hooiberg dat op een verhoging was gebouwd. Het lukte haar uit het water te klauteren.

De andere dieren verdronken. Stel je voor, alles in één nacht weg; boerderij, vee, huisraad. Tijs, broer van mijn opa, geeft in zijn aantekeningen aan dat in zijn vaders jeugd, mijn overgrootvader, alleen de fundering en de waterput  als overblijfselen van de boerderij nog te zien waren. Een nieuwe behuizing is daar nooit meer opgebouwd. Dat gold voor de meeste boerderijen die door het water waren vernietigd. Ze moesten opnieuw beginnen. Hendrik verhuist naar de stad en gaat boeren als stadsboer op de Groenstraat 106. Hij is daarmee de eerste stadsboer uit het geslacht Voerman. Om 1840 koopt hij voor 100 gulden Grootburgerschap van de stad Kampen. In 1875 wordt zijn jongste zoon Jan Voerman geboren, de latere IJsselschilder.

Dit is een fragment uit het boek “Gevangen in een Paradijs” over de kunstschilders, vader en zoon Jan Voerman. Geschreven door Kees Opmeer. Het boek is hier te koop.

Ook in het boek “Vier eeuwen het geslacht Voerman-Boer” van Aalt Landman zijn deze gegevens terug te vinden. Het boek werd 16 september 2024 gepresenteerd en in ontvangst genomen door Sander de Rouwe, burgemeester van Kampen.