Auteur: PeterVoerman

Dorre vlakte

Zoals gezegd had Derk Mansholt (1842-1921) de boerderij gekocht van de bekende en steenrijke herenboer Roelf Eijes Torringa die meerdere boerderijen bezat in deze regio. Torringa had de boerderij laten bouwen op een hoger gelegen stuk grond in de Westpolder, in de tijd dat er nog met regelmaat overstromingen plaatsvonden. Roelf was een man van aanzien als initiatiefnemer van de inpoldering in 1874 en daarna als een van de bestuurders van de Westpolder. 

Op dertig januari 1877 stak er een felle storm op met hevige slagregens. Tot overmaat van ramp was het ook nog springtij. De dijken, die slechts een paar jaar oud waren, bleken niet bestand tegen het natuurgeweld. Door een combinatie van zware regenval en de vorstperiode van daarvoor waren ze volledig verzadigd.

Diezelfde dag hadden arbeiders nog gewerkt aan de dijken. Het was een slecht teken dat ze aan het eind van de dag met hun laarzen tot ver over de knieën wegzakten in de doornatte grond. Beplanting aan de voorzijde van de dijken had de golven enigszins kunnen breken, maar dat stelde nog niet veel voor. Er was geen houden aan. Het water begon over de dijken te spoelen. Die nacht braken de dijken op twee punten waardoor het water met veel geweld vrij de polder in kon stromen. Het leven van de ongeveer twintig arbeidersgezinnen die er woonden stond op het spel. Hier is meer te lezen over die stormvloed.

Het zeewater had veel schade toegebracht aan de landbouwgronden. Door verzilting waren de oogsten in de eerste jaren na de overstroming slecht. Een groot deel van het gezaaide graan wilde niet ontkiemen of stierf vroegtijdig af. Het zout dat door het water was achtergelaten zorgde er voor dat zelfs het onkruid niet wilde groeien. De Westpolder was veranderd in een dorre vlakte waarin je de zoutkristallen kon zien schitteren als de zon erop scheen. Voor Roelf Torringa, de pionier van het eerste uur was het genoeg geweest. Al zijn investeringen en zijn inzet waren voor niets geweest. Hij zag in deze polder geen toekomst voor zijn kinderen en besloot naar Zuurdijk te verhuizen waar hij niet bang hoefde te zijn voor natte voeten.

Rijkslandbouwschool

Toen Derk er kwam wonen, was de grootste ellende achter de rug. De boerderij, niet ver van de Waddendijk, had minder land dan in Meeden, maar hij zag volop mogelijkheden en uitdagingen om een goedlopend boerenbedrijf op te bouwen.  

In het begin verdeelde hij zijn tijd tussen zijn maatschappelijke activiteiten en zijn leven als boer. Het heilige vuur bleef branden, maar als hervormer treedt hij na een aantal teleurstellingen minder naar buiten. Hij stort zich op de veredeling van gewassen en verrijking van de landbouwgrond.

Derk, die er trots op was dat hij al zijn kennis zelf had verworven, wilde dat zijn zonen naar een goede landbouwschool zouden gaan. In die periode waren er plannen om van de Landbouwhogeschool in Wageningen een Rijksschool te maken. Derk juichte dat toe en had in 1895 al een reactie geschreven op het wetsvoorstel om de Landbouwschool te reorganiseren. Hij pleitte daarin voor een sterke Rijksschool met daarnaast een stelsel van middelbare landbouwscholen die ook toegankelijk moesten zijn voor jongeren van het platteland. Dus niet te duur en met aandacht voor de praktijk. Hij trekt van leer tegen de opvatting in het wetsvoorstel dat de zonen van rijke boeren niet negatief beïnvloed mogen worden door de komst van boerenzonen uit eenvoudige gezinnen die vaak de Tuinbouwscholen bezoeken: 

Deze zoons van vermogende grond bezitters, van wie men mag veronderstellen, dat zij eene zorgvuldige opvoeding hebben genoten, dienen toonbeelden te zijn van een beschaafd, ingetogen en werkzaam leven en indien zij dit niet zijn, dan dienen niet de leerlingen der tuinbouwschool, maar zij van de landbouwschool verwijderd te worden.

Derk sluit zijn betoog af met een pleidooi voor meer pedagogische kennis bij de leraren van het landbouwonderwijs:

Wat men doceert kan de leerling misschien even goed uit boeken gewaar worden , wat men onderwijst niet.

Oudste zoon Ubbo Mansholt is achttien jaar als hij de Wageningse Rijkslandbouwschool bezoekt. Hij slaagt vol lof voor zijn eindexamen dat hem de toen bekende Sloetprijs opleverde. Deze prijs was vernoemd naar Baron Sloet tot Oldhuis, pleitbezorger van landbouwkundig onderwijs op hoog niveau en oprichter van Het Nederlands Landbouwhuishoudkundig Congres, een mondvol. In zijn testament liet hij geld na voor een fonds waarvan de jaarlijkse rente als prijs moest worden uitgekeerd aan studenten die het examen het beste hadden afgelegd.

Eerste prijs

Samen met zijn vader deed hij in 1893 mee aan een prijsvraag van de Commissie belast met het beheer van het Buma-legaat, zoals dat voluit heette; genoemd naar een oude, bekende Friese familie. De prijsvraag gingover ‘De stikstofvoeding der Landbouwcultuurgewassen,’ met de als volgt geformuleerde opdracht:

De nieuwste onderzoekingen op het gebied der plantenvoeding hebben als uitkomst gegeven, dat de verschillende teeltgewassen hun stikstof-voedsel uit verschillende bronnen putten.

Op welke wijze zoude, op de verschillende grondsoorten in Nederland, van dit feit partij te trekken zijn, om de bebouwing van den grond grootere winsten te doen afwerpen?

Het was een onderwerp waar ze veel van af wisten en waarnaar ze al eerder onderzoek hadden gedaan. Vader en zoon schreven een boek van meer dan honderddertig bladzijden waarin hun deskundigheid op dit gebied en hun innovatieve vermogens naar voren kwamen. Hun bevindingen waren belangrijk voor de ontwikkeling van de landbouw en leidden tot hogere opbrengsten. Het boek werd een echte bestseller dat nog jarenlang als lesmateriaal op landbouwscholen werd gebruikt.

Het leverde Derk en Ubbo de eerste prijs op. Voorin had Derk als motto opgenomen: De natuur laat zich niets ontfutselen, maar zij is niet karig met haar loon voor wélbestuurden arbeid!  De oorkonde is bewaard gebleven met de volgende vermelding:

‘De nieuwste onderzoekingen op het gebied der plantenvoeding hebben als uitkomst gekregen, dat de verschillende teeltgewassen hun stikstof-voedsel uit verschillende bronnen putten.’

Inzendingen moesten anoniem plaatsvinden. ‘Anders hadden we nooit gewonnen,’ zei Derk. Hij was ervan overtuigd dat de naam Mansholt als een rode lap op een stier zou werken op de over het algemeen liberale heren van de jury. Of zoals Hilde Krips-van der Laan in haar boek over Derk Roelfs Mansholt schreef: …te revolutionair voor de agrariërs, te rechts voor de linksrevolutionairen, viel hij regelmatig ten prooi aan hun beider wantrouwen en misprijzen…

Dit is een fragment uit het boek “Uit Zeeklei Gebakken” van Kees Opmeer. Een verhaal over de boerenfamilies Mansholt, Dijkhuis, Zijlma en Louwes uit Noordwest Groningen. Het boek is hier nog te koop.

Ubbo Mansholt als student

Dirk Mansholt, de oudste broer van Sicco, was in 1931 een van de eerste boeren die in de polder van de Wieringermeer een landbouwbedrijf startte. Vader Bert Mansholt zorgde ervoor dat Sicco er ook aan de slag kon. Sicco had er wel oren naar. Een nieuwe start middenin de crisistijd van 1937. Hij was pas getrouwd met Henny Postel en een nieuw avontuur als pionier in een nieuwe polder, lonkte.  Over het liefdespaar Sicco en Henny moet gezegd worden dat er wel wat koppelwerk aan te pas was gekomen. Theda, tante van Sicco, kende Henny goed. Ze had haar opgeleid tot huishoudlerares. Daarna was Henny een tijd lang huishoudster geweest op ‘Torum’, de familieboerderij van de Mansholten die ze in 1922 na het overlijden van opa Derk moesten verkopen. Een goede boer had een vrouw naast zich nodig dus een beetje hulp in de liefde kon geen kwaad.

Nog geen twee jaar werkte Sicco mee op de boerderij van zijn broer Dirk. Toen kreeg hij de kans zijn eigen bedrijf te starten, onder de naam Fletum, een eerbetoon aan Jochum, de broer van zijn opa.Het was hard werken om op die nieuwe gronden een bestaan als boer op te bouwen.

De Tweede Wereldoorlog maakte alles anders. Sicco’s rechtvaardigheidsgevoel en zijn afkeer van geweld lieten hem geen keus. Voor hem was het vanzelfsprekend dat hij een rol in het verzet ging spelen.

Het begon met zijn deelname aan geheime besprekingen met gelijkgestemden over de vuist die ze tegenover de gehate bezetter konden maken. Wat konden de politieke partijen en maatschappelijke organisaties doen om de Duitsers tegen te werken? In de loop van de oorlogsjaren, toen de onderdrukking toe nam, Joden werden weggevoerd en de bevolking meer en meer begon te lijden, raakte Sicco nauwer bij het verzet betrokken. Zijn boerderij Fletum werd een centrum van illegale activiteiten. Hij steunde de ondergrondse organisatie Natura die het verzet in de grote steden in het westen van ons land van voedsel voorzag. Toen de voedselvoorziening in de laatste koude oorlogswinter rampzalig werd, wierp hij zich op als een van de leiders van de illegale voedselvoorziening. Ook Ubbo en Jan Voerman, de tweelingzonen van Sicco’s nicht Hetty Voerman-Mansholt, zijn in de hongerwinter, vanuit hun huis in Blaricum, naar de polder gefietst om bij Sicco en Henny voedsel te halen.

Hij was niet bang, voor niemand.

Met veel bluf

Onderduikers vonden een schuilplaats in zijn boerderij. Vaak was het een tussenstation op weg naar een andere plek. Het risico was er niet minder groot door. In totaal hebben veertien mensen op verschillende tijden in Fletum onderdak gevonden. Vooral Henny had het er druk mee, naast de zorg voor de kinderen en het huishouden.

Nog gevaarlijker waren de wapendroppings rond zijn boerderij. ’s Nachts vlogen geallieerde vliegtuigen laag over en lieten aan parachutes de goed verpakte wapens naar beneden vallen. Praktisch als ze was en gedwongen door de armoedige omstandigheden maakte Henny kledingstukken van de parachutes voor zichzelf en de kinderen.

Sicco bemoeide zich met het transport van de wapens naar de verschillende verzetsgroepen. Hij leidde de besprekingen hierover met de contactpersonen in zijn boerderij. Op een avond dreigde het helemaal mis te gaan. Buiten klonk het geronk van militaire voertuigen. Portieren werden dichtgeslagen. Er werden bevelen geschreeuwd. Toen een paar tellen later op de deur werd gebonsd keken ze elkaar in de huiskamer met witte gezichten aan. Tijd om te ontsnappen was er niet meer.

Sicco knikte ogenschijnlijk rustig naar Henny die vervolgens opendeed. Leden van de Sicherheitsdienst stampten met veel machtsvertoon naar binnen. Maar Sicco liet zich niet overdonderen. Hij richtte zich op in zijn volle lengte om zijn autoriteit te tonen. Met veel bluf en een woedende uitdrukking op zijn gezicht richtte hij in vloeiend Duits het woord tot de officier die de leiding had. …Dit is een werkgroep van het Rode Kruis. Wij beraden ons over een voedseltransport naar de hongerende steden…

Het werkte. De leider, zichtbaar onder de indruk, maakte een lichte buiging en excuseerde zich voor het ongemak vanwege het zomaar binnenstormen. Toen de leden van de Sicherheitsdienst waren vertrokken, realiseerden de verzetsmensen zich pas dat ze zelfs niet naar hun papieren hadden gevraagd.

Op de korrel

Het kon niet goed blijven gaan. Aan het eind van de oorlog hield Sicco zich bijna alleen nog maar met verzetsactiviteiten bezig. Hij was vaak van huis, niet alleen voor geheime besprekingen, maar ook omdat het op zijn boerderij voor hem steeds gevaarlijker werd.

De Duitsers hadden hem op de korrel. In januari 1945 vond de Duitse Feldgendarmerie lege kratten bij zijn boerderij die onmiskenbaar voor wapendroppings waren gebruikt. Sicco werd op tijd gewaarschuwd, maar duidelijk was dat hij niet meer terug kon keren naar zijn boerderij. De laatste maanden van de oorlog was hij gedwongen permanent onder te duiken bij een familie in Schagen. Hij zag zijn vrouw en kinderen pas na de bevrijding terug.

Uit een brief aan zijn moeder Wabien:

…Henny is drie uren verhoord, maar ze hebben niet veel ontdekt. ‘k Was al gedurende een week of zes ’s nachts niet thuis, maar overdag moest ik het er maar op wagen. Er was veel te doen. Ze kwamen met z’n elven om halfzeven ’s morgens. Maar toen was ik er nog net niet. Gisteren was de Grüne uit Medemblik er. Dat waren bruten. Veel gestolen en o.a. alle bessensapflessen kapot geslagen, woedend dat het geen wijn was! Enfin, als ’t erger niet is…

De volgende tegenslag was het onder water zetten van de polder. Vlak voor de bevrijding, op zeventien april, plaatsten Duitse soldaten explosieven in de dijk rond de polder van de Wieringermeer. Het was een ultieme poging om de opmars van de geallieerde troepen tegen te houden. De strategische waarde hiervan was klein. Het leek eerder een wraakoefening gericht op het verzet in deze streek. Hoe dan ook, veel boerderijen raakten zwaar beschadigd door het water waaronder de boerderij van Sicco. Een aantal mensen is hierbij verdronken, om van het vee maar niet te spreken.

Nadat de Duitsers kort daarvoor weer een bezoek aan de boerderij hadden gebracht dat met geweld en zware bedreigingen gepaard ging had Henny, die hoogzwanger was, geen keus meer. Zij en de kinderen moesten onmiddellijk onderduiken. Met hulp van het verzet vond ze onderdak bij een bevriende boer in de buurt waar dochter Theda werd geboren. Het was een bevalling in gevaarlijke omstandigheden en zonder de zorg van Sicco. De andere kinderen waren eerder al, verspreid over verschillende onderduikadressen, in veiligheid gebracht.

Dit is een fragment uit het boek “Uit Zeeklei gebakken”, over de familie Mansholt, idealistische boeren uit Groningen. Het boek is geschreven door Kees Opmeer. Het boek is hier te koop, er zijn nog maar een paar exemplaren

Sicco Mansholt op de tractor aan het werk op zijn land in de Wieringermeer

Overgrootmoeder Hilje Zijlma – Hopma

Grietjes moeder Henriette had haar naam gekregen van haar moeder Hilje Hopma uit Bedum, die in de Franse tijd de verplichte Franse lessen had gevolgd op school. Hetty Mansholt is naar haar vernoemd.

Hetty beschrijft in later jaren het verhaal van haar overgrootmoeder Hilje Hopma, in 1800 geboren, en opgegroeid in de Franse tijd. Haar vooruitziende moeder zorgt dat ze goed onderwijs krijgt. Ze trouwt op haar 23e met herenboer Hendrik Jan Zijlma die met zijn familie op Ewer woont. Het trouwkostuum gemaakt van bedrukt katoen, mosterdgeel en bezaaid met rode bloempjes, zoals de weilanden rondom haar huis, is lang in de familie bewaard gebleven, maar hangt nu in de borg Verhildersum bij Leens. Een groenfluwelen beugeltas bedrukt met bladgouden stipjes en een rijkversierde zilveren beugel, die Hilje op 15 jarige leeftijd kreeg toen ze haar belijdenis deed, is ook bewaard gebleven.

Het paar vestigt zich in het “Gansehuis” vlakbij Huize Ewer. In 1823 wordt deze boerderij op orde gemaakt om de nieuwe boerin te ontvangen. In maart worden nieuwe knechten en meiden ingehuurd. Het volgende jaar wordt zoon Jan geboren en twee jaar later zoon Geuchien. Henriette volgt in 1828.

Er is ook behoefte aan geboortebeperking, omdat er minder kinderen nodig zijn in het boerenbedrijf en er minder kinderen sterven. De Groningse boer, die zijn vrouw ‘in ere houdt’ door haar niet jaarlijks een kind te geven, is een bekend begrip. De verburgerlijking bij de boerenfamilies zorgt zelfs voor meer preutsheid. Dat komt vooral omdat veel boerendochters na de lagere school nog de kostschool bezoeken of gaan ‘jufferen’ in de grote stad. Ze leren daar nieuwe gebruiken en omgangsvormen. Ze gaan zich beter kleden en de aandacht voor hygiëne neemt toe.

Oma Henriette, ‘Ka’

Henriette Zijlma wordt ook wel ‘Ka’ genoemd omdat ze een vrouw is met een sterke eigen wil. Omdat de herenboeren geld genoeg hadden voor knechten op het land en dienstmeiden in huis was er tijd voor lezen, breien en vertier. De leeskringen in de Marne floreren dan ook rond 1850. Henriette, ‘Ka’, is nog iets vrijer dan in haar tijd gebruikelijk was. Toen haar oudere broer Jan Zijlma wilde trouwen met een meisje uit een ander familie van herenboeren, kon dat alleen als Henriette zou trouwen met de broer van de beoogde bruid. Henriette weigerde en maakte haar eigen keuze. Jan Zijlma is nooit meer getrouwd en heeft zijn zus nooit vergeven. Ka zou niets van het familiebezit erven.

Jan en zijn broer Geuchien zijn bekende inwoners van de Marne. Jan Zijlma heeft boeken geschreven waaronder een boek over de geschiedenis van de Marne. Geuchien was een herenboer, liberaal politicus en actief als gemeente- en provinciebestuurder in Groningen. Daarna werd hij lid van de Tweede- en Eerste Kamer. Ook Geuchien heeft, in Gronings dialect, over zijn jeugd in het dorp Zuurdijk geschreven. Ze liggen samen met vrouw en ouders begraven op het mooie kerkhofje in Zuurdijk.

Ka wordt verliefd op de charmante student Stefanus Louwes. Stefanus heeft al op jonge leeftijd zijn ouders verloren en is opgevoed door familie van moeders kant. Deze regenten familie Winsingh uit Roden is welgesteld en konden zijn studie betalen. Stefanus is een man met een zwakke gezondheid. Hij breekt zijn studie theologie al snel af, omdat hij meer van feesten houdt dan van boeken. In die tijd is het motto dat een mislukte student nog altijd kon gaan boeren. Maar ook het boerenleven kan hij niet aan. Stefanus blijft van drank houden en is een graag gezien lid van feest comités in het dorp. Het gemis van zijn ouders maakt hem tot een wat sombere en starre man met ‘een harde mond en treurige ogen’. Stefanus en Ka trouwen en gaan wonen in het Gazenhuis, maar daar is het vochtig en er is weinig ruimte.

De leefomstandigheden zijn vooral voor kinderen zwaar. Veel kinderen sterven dan ook op jonge leeftijd.  Er zijn veel ziektes als hondsdolheid, tyfus, cholera en rachitis en vooral in de winter met de harde, koude oostenwinden is het leven hard. Na de geboorte van het oudste kind van Ka en Stefanus Trijntje komen er drie kleintjes die allen jong sterven. Daarna komen Hendrik Jan, Hilda, Grietje en tot slot Louwe.  De opvoeding is autoritair en ruw. Vaders wil is wet. Kinderen worden bang gemaakt met dreigementen, in de arm geknepen, vastgebonden in hun kinderstoel en beknord. Het is vanaf de afgelegen boerderij ruim een uur lopen naar de school. De zomers zijn beter, met frisse lucht en volop fruit en alle ruimte om te spelen.

Hilje Hopma