Geschiedenis van de families Voerman, Rahder en Mansholt.
De gevoeligheid der dingen. Het probleem is niet dat we het niet goed hebben, maar dat we niet weten hoe het beter kan!
Mijn familieverhaal wordt door schrijver Kees Opmeer en mijn zoon Tijs Voerman vastgelegd in drie boeken. In juni 2020 verschijnt het boek over de familie Rahder. Daarna in 2021 volgt deel 2 over de Familie Voerman – Verkade en in 2022 deel 3 over de families Mansholt, Louwes, Zijlma en Dijkhuis uit Noord Groningen. Deel 1 is alvast te bestellen voor een introductieprijs van € 25 via Ga Creatief
Onlangs zag ik deze prachtige foto’s van de burcht in Wedde rond 1905 gemaakt door Tonnis Post (1877-1930). Post is de fotograaf uit Winschoten die samen met huisarts Middendorp een indrukwekkende serie heeft gemaakt over de armoede in Westerwolde.
In deze periode woonden de familie Koning (voorouders van mijn over grootmoeder Eduarda Thalia Verkade – Koning) nog op de burcht. Mijn opa Jan Voerman Jr. is er nog op bezoek geweest en heeft het tekenboek van zijn oud tante Thalia Koning gebruikt als inspiratie voor het maken van de Verkade plaatjes.
Eindelijk is er tijd op met mijn familieverhaal te gaan schrijven. Ik ben vele dagen naar het archief geweest, gezocht op internet, boeken gelezen en ik heb mijn eigen archief uitgepluisd en geordend. Op zoek naar de laatste puzzelstukjes. En zodra ik begin met schrijven zie ik iets dat mijn voorouders verbindt. De kracht van goed onderwijs. Het begint al met over-over grootmoeder Hilje Hopma die in 1814 van haar moeder de kans krijgt om in de Franse tijd wat langer naar school te gaan. Ze leert Frans en een nieuwe wereld gaat voor open. Ze is een van de eerste boerenvrouwen die een eigen boekenplank heeft in huis. Haar dochter Henriette krijgt dezelfde kans op onderwijs, zoals veel andere meisjes en vrouwen in de Marne en het Oldambt. Herenboeren en boerinnen lezen veel en er zijn volop boeken en leesclubjes waar men de literatuur bespreekt. De welvaart van de boeren in die tijd is daar een direct gevolg van.
Dan Derk Mansholt die rond 1850 in het gehucht Ditzummerhammrich op een klein schooltje met 80 kinderen in één klaslokaal lessen natuur- en scheikunde krijgt van een inspirerende leraar die later professor zal worden aan de Universiteit van Hannover. Het is de basis voor zijn werk om landbouwproducten te verbeteren. Hij stuurt zijn zonen later naar de eerste Landbouwuniversiteit in Nederland. De familie zal Statenleden en ministers afleveren tot in het Europese parlement. Zijn dochter Theda is de grondlegger voor het huishoudonderwijs voor meisjes.
Dan Jan Voerman Sr. die in Kampen wordt begeesterd door zijn tekenleraar Belmer die zijn talent herkent en stimuleert. Een boerenzoon wordt kunstschilder. En Edu Koning die tijdens de lange winters in de afgelegen Borch te Wedde privéles krijgt van haar vader en notaris Johannes Koning. Ze mag als ze ouder is reizen maken naar Duitsland waar ze haar talen leert. Haar dochter Anna Verkade start een eigen schooltje in Hattem waar ze kinderen met leerproblemen helpt. Ook geeft ze vrouwen les in hygiëne en opvoeden. Het kindersterftecijfer in Hattem is in die periode veel lager dan de omgeving. Samen met dochter Edu verdiept ze zich in de lessen van Maria Montessori.
De familie Verkade die voor kinderopvang zorgt in haar fabrieken aan de Zaan. Kinderen van werknemers krijgen daar ook lessen in van alles zodat ze goed voorbereid zijn als ze naar school gaan.
Een andere voorvader, Jan Coenraad Rahder, sticht als vervener in Drenthe halverwege de 19e eeuw een schooltje in Tiendeveen waar de kinderen van zijn arbeiders naar toe kunnen. Het schooltje droeg lang zijn naam, de J/.C. Rahder school. Overgrootvader Hendrik Uiterwijk pleit in het begin van de 19e eeuw als gemeenteraadslid in Hoogeveen voor betere salarissen voor de onderwijzers. Zijn dochter, en mijn oma, Femmy Rahder – Uiterwijk wordt zelf ook onderwijzeres. Mijn andere Oma Hetty Voerman – Mansholt is jarenlang bestuurslid van het landelijk Montessori onderwijs.
En dan natuurlijk mijn moeder Jenny die veel generaties inspireert met haar lessen geschiedenis en maatschappijleer. Ook haar kinderen worden ermee besmet ook al zijn de verhalen over Jane d’Arc en de vele kastelen en kerken, iedere keer als we op vakantie zijn in Frankrijk, soms te veel van het goede. Mijn vader Ubbo die als kinderrevalidatie arts op Lyndensteijn een school startte om de kinderen die er langdurig opgenomen werden toch een goede opleiding te bieden.
Ik doe ook mee, als is het bescheiden en aan het einde van mijn loopbaan. Vanuit de Drentse regiegroep Onderwijskwaliteit, met beleidsmakers en bestuurders van gemeenten en onderwijsbestuurders, met als instrument de Onderwijsmonitor, zien we iets vreemds: de Drentse jeugd doet het goed bij de eindtoetsen in het basisonderwijs. Maar dan kiezen ze vaker dan elders voor een schoolloopbaan onder hun niveau. Het zijn zowel ouders als leraren die te voorzichtig keuzes maken. Zo missen deze kinderen kansen. Dat kan beter. Juist kinderen in Zuid en Oost Drenthe, waar al jarenlang veel armoede en werkeloosheid is, verdienen kinderen het beste onderwijs. Na mijn jarenlange werk in de jeugdzorg ben ik ervan overtuigd dat goed onderwijs aan de basis staat voor een gelukkig en zinvol leven. Met goed onderwijs vinden kinderen gemakkelijker werk dat bij hen past. Met goed onderwijs is er minder (jeugd-) zorg nodig. De Regiegroep maakt daar een plan voor. Meer aandacht voor het kind en de ouders. Een goede verbinding met welzijn en zorg. Betere faciliteiten in de klas. Goede overgangen van voorschool naar het basisonderwijs en daarna weer van basisschool naar het voorgezet onderwijs. Een positieve sfeer op school. Werken met methodes die kinderen aantoonbaar verder helpen zoals de Weekend school. Er gebeuren al heel veel mooie dingen in het onderwijs, laten we die meer aan elkaar zien. Het plan zal slagen.
Mijn overgrootmoeder in foto’s van meisje tot echtgenoot van de schilder Jan Voerman Sr. en moeder van 5 kinderen waaronder mijn opa Jan Voerman Jr.
Maar vooral een belezen, intelligente vrouw die velen in Hattem heeft geholpen. Ze had klasjes voor kinderen die geen goede opleiding kregen en gaf voorlichting over hygiëne aan vrouwen uit kansarme gezinnen. Een maatschappelijk werkster avant la lettre. Ook zij kreeg (net als haar man een paar jaar later) een groot artikel op voorpagina van de plaatselijke krant de “Homoet”
In 1865 vertrok mijn over-overgrootmoeder Eduarda Verkade-Koning vanuit Wedde naar het westen en een jaar later in 1866 kwam mijn over-over grootvader wonen in Eexta. Ze liepen elkaar net mis. Jaren later in 1923 werden de families weer verbonden toen mijn opa Jan Voerman (kleinzoon van Eduarda Thalia Verkade) en Henriette Mansholt (kleindochter van Derk Roelfs) trouwden.
In het Oldambt is nog veel van deze families te vinden.
In 1866 verhuisde Ubbo Jansen Mansoholt dus met zijn hele gezin vanuit een klein boeren gehucht in het Duitse Lauwers gebied Ditzzumer Hammrich naar een herenboerderij Vogelzang in het Oost Groningse Eexta. Zoon Derk Roelfs trouwde 3 jaar later met Aaltje Dijkhuis en ging wonen in Meeden. Aan de Hereweg in het dorp Meeden staat een aantal grote boerderijen. De meeste zijn van het Oldambster type, waarbij het voorhuis en de schuur onder eenzelfde daklijn in elkaars verlengde liggen. In de tweede helft van de negentiende eeuw, de bloeiperiode van de Groninger landbouw, werd het voorhuis van veel boerderijen vervangen door een imposante villa.
In de boerderij ontving Derk Roelfs (Herenweg nr. 216) voor hert eerst de schrijver Eduard Douwes Dekker (beter bekend onder zijn pseudoniem Multatuli). In 1882 verhuist het gezin van Derk Roelfs en Aaltje naar de Westpolder (boerderij ‘Torum’).
Op het oude kerkhofje van Eexta (nu Scheemda) zijn nog de graven te vinden van Ubbo Jansen Mansholt en zijn vrouw Tettje Jochums.
Even voorbij Eexta ligt Heligerlee waar Oranje de eerste overwinning boekte op de Spanjaarden in de 80 jarige oorlog. En nog weer een paar kilometer verderop ligt de Burcht in Wedde die in diezelfde oorlog ook een belangrijke rol speelde.
Notaris Johannes Sixtus Koning te Bellingwolde kocht die burcht in 1829 voor f.6.800,00 en liet de gevangentoren en een deel van het schathuis afbreken waardoor er meer ruimte ontstond. In de burcht woonde Notaris Koning met zijn vrouw Anna Roessingh en in 1841 werd daar hun dochters Eduarda Thalia geboren die later in 1865 zou trouwen met Ericus Verkade.
Toen Anna, Annetje, Verkade ze ongeveer 7 jaar oud was, en net erg ziek was geweest, ging ze samen met haar moeder Eduarda (Edu) naar Wedde om op krachten te komen. De reis ging via Dedemsvaart over de grens naar Duitsland en toen met paard en wagen terug naar Wedde. Anna had er de tijd van haar leven bij de tantes Thalia en Dientje die in het huis bij de poort woonden. De kleine Anna en haar moeder bloeiden op in het frisse groene landschap van Westerwolde. Na dit eerste jaar mocht Anna iedere zomer alleen de reis maken en logeren op de Borg. Jaren later sprak ze nog over deze jeugdherinneringen en al haar kinderen kwamen ook naar de Borg.
(Bron: Neuriën door Hetty Voerman – Mansholt).
Op het kerkhof in Wedde zijn nog de graven te vinden van de families Koning en Roessingh.
Mijn opa Jan Voerman Jr. was al vanaf zijn 16e (1906) begonnen met het maken van schetsen voor de Verkade albums. Hier zijn wat studies van hem. Waterverf op papier van 15 x 20 cm. Allemaal kleine kunstwerkjes.
Verkade behoort tot ons nationaal erfgoed. Mede dankzij de prachtige Verkade albums, de allereerste vorm van grootschalige product reclame, werd het een beroemd merk. Aan de familie zijn ook verwant De Ruyter (de naam van de eerste Verkade fabriek in Zaanstad), Duyvis (als er een fuif is) en Morris (beide aangetrouwde familie) en Van Gorcum (papierfabrikant).
Van de kinderen van Ericus Verkade, de grondlegger van het bedrijf en Thalia Koning werden er vele ook bekend: Anna trouwde dus met de schilder Jan Voerman (mijn overgrootouders), Ericus jr, Arnold en Anton werden directeur bij Verkade, Jan werd schilder bij de ‘Nabis’ en later pater, Truida trouwde met Morris Fowler (die in Engeland het patent van waxine lichtjes had en die Verkade later in Nederland ging verkopen) en Eduard werd een bekend toneelspeler.
Over Verkade en de kinderen Verkade zijn in de loop der tijd een aantal boeken verschenen waarin veel te lezen is over het ontstaan van de Verkade fabrieken en het leven van de Verkade’s. Een mooi inkijkje in de geschiedenis van mijn voorouders die als kinderen zelfs nog op de Burcht in Wedde logeerden het geboortehuis van hun moeder Thalia Koning.
Voor de geschiedenis van de ‘tak’ Verkade kan ik op internet terecht. Verkade is nog steeds bekend van de koekjes, de meisjes van… en ook de Verkade albums. Vanuit de eerder benoemde boeken over de schilders Voerman blijkt dat de familie Verkade goede sponsoren waren van de kunstschilders. De families leerden elkaar kennen doordat Jan, de broer van Anna Verkade, schilderlessen kreeg van Voerman sr. Deze trouwde dus met de zusters van zijn vriend en leerling.
Ericus Gerhardus Verkade (Vlaardingen, 20 november 1835 – Hilversum, 8 februari 1907) was een Nederlands industrieel en oprichter van het bedrijf Verkade.
Verkade werd geboren in Vlaardingen als zoon van een notaris. Toen zijn vader overleed verhuisde hij met zijn moeder naar de Zaanstreek, waar zij vandaan kwam. Na zijn schooltijd (hij zat op een kostschool) begon Verkade met het geld dat hij geërfd had een fabriekje in patentolie. Dit fabriekje brandde in 1875 af, waarna Verkade zich samen met zijn zwager ging toeleggen op het handelen in oliehoudende granen. In 1883 stopten de zwagers met deze handel
Op 2 mei 1886 richtte hij Stoom-Brood en Beschuit-fabriek ‘De Ruyter’ op. Deze naam was gekozen omdat de eerste meelmolen van Westzaandam zo heette. De producten die De Ruijter aanvankelijk maakte waren brood en beschuit. In 1898 begon hij in een nieuwe fabriek in Amsterdam met de productie van waxinelichtjes. Het patent hierop kocht hij van zijn schoonzoon Morris Broad Fowler.
Ericus Gerhardus Verkade trok zich in 1900 terug uit het zakenleven en droeg de zaken over aan zijn gelijknamige zoon en diens broer.
Op 13 mei 1857 trouwde hij in Zaandam met Trijntje Smit. Zij overleed reeds op 1 mei 1863. Op 9 juni 1865 hertrouwde hij in Wedde met Eduarda Thalia Koning. Uit dit huwelijk stammen o.a. Anna de echtgenote van kunstschilder Jan Voerman Sr. en toneelleider/acteur/regisseur Eduard Verkade.
Jan Verkade heeft meerdere boeken geschreven over zijn jeugd. Hij groeide op als deel van een tweeling. Ericus jr., zijn tweelingbroer, werd directeur van de Verkade fabrieken. Jan Verkade ging na zijn Hattemse periode naar Parijs waar hij zich aansloot bij de Nabis, een kunstenaarsgroep rondom Paul Gaughin. Nadat Gaughin was afgereisd naar Tahiti viel de Nabis uiteen en trok Jan Verkade met de schilder Sérusier naar een Beuron, een klooster in Duitsland. Hij werd daar monnik en bleef schilderen. Hij noemde zich Don Willibrord.
De bekende Verkade-albums zijn in 1903 ontstaan toen Verkade plaatjes die in speciale albums konden worden geplakt bij zijn producten voegde. Het begon met drie Sprookjesalbums, met plaatjes die in Duitsland waren gekocht. Dat werd een groot succes en toen besloot Verkade om andere albums uit te gaan geven over diverse aspecten van de natuur en het landschap in Nederland.
In 1904 werd Jac. P. Thijsse benaderd om de tekst te gaan verzorgen voor de andere albums van Verkade. Uiteindelijk werd hij de schrijver van 19 van de 31 Verkade-albums, die zijn verschenen. Hij begon in 1906 met de albums Lente, Zomer, Herfst en Winter. Jan Voerman sr. werd gevraagd de plaatjes te tekenen maar hij liet deze opdracht over aan zijn zoon Jan Jr., toen pas 16 jaar oud.
Tot 1940 zijn er 31 albums uitgegeven. Het totaal in omloop gebrachte albums is ongeveer 3,2 miljoen met een recordaantal van 30 miljoen plaatjes.
Alle verschenen albums behaalden enorme oplagen, behalve het album Friesland. Friesland behoort tot de meest gezochte Verkade albums. Door een brand zijn indertijd vele plaatjes en albums vernietigd. Ook verscheen het album op een ongunstig moment. De Eerste Wereldoorlog was net afgelopen en de mensen hadden andere zaken aan hun hoofd dan het sparen van Verkade-plaatjes. Friesland lag bovendien als provincie slecht in de Verkade-markt en de albumverkoop bleef ver beneden de maat, zodat er slechts 16.000 exemplaren in omloop zijn gebracht. Ongetwijfeld was de tamelijk hoge prijs voor die tijd van het album, te weten f 1,– hier ook debet aan. Het is bijzonder moeilijk om nog een gaaf album Friesland te bemachtigen.
Bronnen:
Geschiedenis van de families Voerman, Rahder en Mansholt. 